Tekst źródłowy strony Rzemiosło w województwie śląskim 1922-1939


[[Kategoria:Historia]]
[[Kategoria:Nauki społeczne]]
[[Kategoria:Indeks haseł – alfabetyczny]]
[[Kategoria:Tom 4 (2017)]]
(ang. Craft in Silesian Voivodeship 1922-1939,niem. Gewerbe  in der Woiwodschaft Schlesien 1922-1939)

Autor: [[prof dr hab. Wanda Musialik]]

::::::::::::::::::::::::: ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
:::::::::::::::::::::::::[[ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Tom 4 (2017)|TOM: 4 (2017)]]  

Po I wojnie światowej wystąpiły problemy z jednoznacznym zdefiniowaniem terminu „rzemiosło”. Trudności te powodowała m. in. postępująca mechanizacja pracy. Proces ten powodował adaptację terminologii identyfikowanej dotąd z rzemiosłem do nowych form aktywności gospodarczej. Tak przejęto określenie „przemysł”, który w rzemiośle używano jako określenie sposobu wytwórczości, a po wprowadzeniu do niego maszyn stał się określeniem sposobu organizacji produkcji. W ustawodawstwie II Rzeczypospolitej używano pojęcia „przemysł rzemieślniczy” w odróżnieniu od „przemysłu  fabrycznego”. W 1927 r. w ustawie o prawie przemysłowym do „przemysłu rzemieślniczego” zaliczono 66 zajęć zarobkowych<ref>J. Jastrzębski, Rzemiosło II Rzeczypospolitej w latach 1927-1939. Uwarunkowania formalno-prawne,  Kraków 2009, s. 62.</ref>. Pogrupowano je w siedem rodzajów rzemiosła: budowlane, „drewne”, włókiennicze, metalowe, spożywcze i skórzane oraz „usług osobistych”. Listę ustawowo uzupełniono w 1933 r. i 1936 r. do 72 rodzajów zawodów. Jednocześnie trwała dyskusja nad zdefiniowaniem pojęcia. Proponowano, aby za „rzemiosło” uznać „taki mniejszy przemysł, który wykonywa się przy pomocy pracy ręcznej i pomocniczych narzędzi, ale nie sposobem fabrycznym”<ref>„Rzemiosło. Czasopismo tygodniowe” [dalej: „Rzemiosło”] 1932 z. 2, s. 59.</ref>. Z zakresu pojęcia wyłączono chałupnictwo i „przemysł domowy”. W praktyce zwyczajowo za rzemieślników uważano osoby samodzielnie prowadzące warsztaty rzemieślnicze<ref>S. Janicki, Dziesięć lat przynależności Śląska do Rzeczypospolitej, Katowice 1932, s. 210.</ref>.Trudności w zdefiniowaniu w/w terminu wywoływało występowanie wykonawców zawodów wymienianych w ustawie o prawie przemysłowym w charakterze samodzielnych przedsiębiorców, a także jako pracowników najemnych w zakładach przemysłowych. 

==Warunki prawne funkcjonowania rzemiosła==

Zasady funkcjonowania rzemiosła w II Rzeczypospolitej określono rozporządzeniem Ignacego Mościckiego z 7 VI 1927 r. o prawie przemysłowym. Na terenie województwa śląskiego wprowadzenie ich zależało od decyzji [[Sejm Śląski|Sejmu Śląskiego]]. Do tego czasu w cieszyńskiej części województwa śląskiego obowiązywały przepisy austriackiej ordynacji przemysłowej z 1859 r.<ref>„Rzemieślnik. Organ Izby Rzemieślniczych Polski Zachodniej”  [dalej: „Rzemieślnik”] 29 IV 1928, s. 1.</ref>, a w górnośląskiej - przepisy niemieckiej ordynacji przemysłowej z 1869 r.<ref>Prawo o Działalności Gospodarczej Związku Północnoniemieckiego (Gewerbeordnungfuer den Norddeutschen Bund). Za: D. Kurpiers, Regulacje pracy rzemieślniczej od czasów najdawniejszych do początku XX wieku. W: Z historii rzemiosła na Śląsku Opolskim, red. nauk. W. Musialik, Opole 2017, s. 36.</ref> wraz z ich rozporządzeniami. W obowiązującej przez 15 lat Konwencji Genewskiej z 1922 r. zagwarantowano ochronę praw nabytych. Zapowiedziano wyznaczenie pasa pogranicznego, z którego rzemieślnicy mogli podejmować prace po drugiej stronie granicy polsko-niemieckiej. Z cła zwolniono narzędzia oraz materiały reparacyjne potrzebne na 1 dzień pracy. Jednakże po drugiej stronie granicy nie pozwolono na przeprowadzanie nowych inwestycji<ref>Art. 246 Polsko-niemiecka konwencja Górno-Śląska zawarta w Genewie dnia 15-go maja 1922 r., [b. m. i r. w.] [1922], s. 59.</ref>. Ustalenia Konwencji nie dotyczyły granicy polsko-czechosłowackiej. Przepisy niemieckiej ordynacji przemysłowej zakładały konieczność nabycia kart rejestracyjnych przez prowadzących warsztaty. Polska ustawa o podatku przemysłowym nakładała na rzemieślników 2,5% podatek obrotowy<ref>Pamiętnik uroczystości poświęcenia sztandaru Przymusowego Cechu Piekarzy w Katowicach w dniu 26-go sierpnia 1928 roku, oprac. A. Sadłowski, Katowice [po 1928], s. 22.</ref>. Do tego podatku doliczano podatek komunalny oraz 10% dodatek nadzwyczajny. W przypadku zwłoki nakładano karę 4% za każdy miesiąc<ref>Dz. U. R. P. Nr. 73, poz. 721; Nr. 79, poz. 550.</ref>.Ustawa o podatku dochodowym obciążała rzemieślnika przy dochodzie rocznym 1500 zł podatkiem w wysokości 2%, natomiast pracownika umysłowego dopiero przy dochodzie rocznym 2500 zł i to tylko w wysokości 1,5%<ref>B. Szmigielski, Położenie rzemiosła śląskiego i jego aktualne zagadnienia. W: Zjazd działaczy gospodarczych i społecznych województwa śląskiego. Zwołany przez Narodowe Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy (B.B.W.R. na Śląsku) w dniu 17-go września 1933 r. w Katowicach, [Katowice 1933], s. 132-133.</ref>.

Kwestia przyjęcia w województwie śląskim przepisów obowiązujących w II RP wymagały głosowania posłów Sejmu Śląskiego. W kwietniu 1928 r. [[Śląska Rada Wojewódzka]] w stosunku do rozporządzenia o prawie przemysłowym zgłosiła odpowiedni projekt ustawy<ref>APKat, Sejm Śląski, sygn. 468, k. 2-4: Akta wniosku Klubu ChD w sprawie rozciągnięcia na województwo śląskie.</ref>. Projekt ten został odrzucony głosami posłów PPS, NPR i [[Niemiecka mniejszość narodowa|mniejszości niemieckiej]]. Rozporządzenie prezydenta uznano za zacofane, średniowieczne i takie, „które krępuje rozwój gospodarczy drobnego przemysłu i rzemiosła” (Józef Machej)<ref>„Rzemieślnik” 29 IV 1928, s. 1.</ref>. Projekt ustawy w  1932 r. ponownie wpłynął do Sejmu Śląskiego. Tam początkowo nie otrzymał rekomendacji Komisji Przemysłu i Handlu. Kwestionowano wprowadzenie swobody przynależności do cechów. Po konsultacjach ze [[Urząd Wojewódzki Śląski|Śląskim Urzędem Wojewódzkim]] oraz Ministrem Przemysłu i Handlu wstrzymano procedury w Sejmie Śląskim do czasu zmiany odpowiednich zapisów w ustawie o prawie przemysłowym. Po  przedłożeniu noweli w Sejmie RP w [[Katowice|Katowicach]] powrócono do sprawy. Sejm Śląski przyjął 9 stycznia 1933 r. ustawę w kształcie zaproponowanym przez Śląska Radę Wojewódzką<ref>Sprawozdanie stenograficzne z 33. posiedzenia III. Sejmu Śląskiego z dnia 17 maja 1933 r., Katowice 1933, łam 24-26.</ref>.

==Stan liczebny rzemiosła==
[[Plik:rzemieślnictwo1.jpg|400px|thumb|right| Tabela  1 - Liczba warsztatów rzemieślników i tam zatrudnionych w górnośląskiej części województwa śląskiego (w latach 1922, 1927, 1928, 1932)]]
[[Plik:rzemieślnictwo2.jpg|400px|thumb|right| Tabela 2  - Liczba warsztatów wg grup  zawodowych rzemieślniczych w województwie śląskim (stan z 31 XII 1933 r.)]]
[[Plik:rzemieślnictwo3.jpg|400px|thumb|right|Tabela  3 - Liczba pracowników rejestrowanych warsztatów rzemieślniczych wg grup zawodowych w województwie śląskim (stan z 31 XII 1933 r.)]]
[[Plik:rzemieślnictwo4.jpg|400px|thumb|right|Tabela 4 - Liczba warsztatów zrzeszonych w cechach w województwie śląskim (w latach 1934, 1936, 1937,1939)]]

W 1922 r. w przyznanym Polsce części górnośląskiego obszaru plebiscytowego znajdowało się  przeszło 6000 warsztatów rzemieślniczych..W 1927 r. na tym samym obszarze było  6500 czynnych warsztatów, z których 4920 samodzielnych rzemieślników należało do cechów. Poza tymi organizacjami pozostawało 1600 warsztatów. Szacowano, że w rzemiośle pracowało ok. 10290 czeladników i uczniów<ref>„Rzemieślnik” 29 VII 1928 , s. 1.</ref>.  

W 1927 r. razem z właścicielami, członkami rodzin w rzemiośle śląskim pracowało ok. 50 tys. osób. W początkowym okresie wielkiego kryzysu ta liczba zaczęła spadać i w 1933 r. wynosiła już 35.000 ludzi, stanowiących wraz z rodzinami przeszło 15% ludności województwa<ref>„Rzemieślnik” 29 VII 1928, s. 1-2.</ref>. Istniało przekonanie, że rozwój rzemiosła w województwie hamowało funkcjonowanie wielkiego przemysłu<ref>„Rzemieślnik” 23 IX 1928, s. 3.</ref>. Jednakże w okresie wielkiego kryzysu liczba warsztatów wzrosła (zob. Tabela 1). 

Pod względem liczby zakładów w 1933 r. największą grupę, bo 2705 zakładów, stanowiła grupa spożywcza. Mniej o 100 liczyła reprezentacja zawodów z grupy włókienniczej. Najmniej było zakładów z grupy budowlanej (625) i usług osobistych (845). Najwięcej warsztatów ogółem występowało w [[Powiat świętochłowicki|powiecie świętochłowickim]] wraz z miastem [[Chorzów|Chorzowem]] (2675). Mniej o 435 warsztatów rzemieślniczych było w [[Powiat katowicki|powiecie katowickim]] (2240). W obu przypadkach zlokalizowano tam o ok. 1000 zakładów więcej niż w [[Powiat bielski|powiecie bielskim]] (1236) i [[Powiat cieszyński|cieszyńskim]] (1256). Najmniej  samodzielnych przedsiębiorstw rzemieślniczych prowadzono w powiatach [[Powiat lubliniecki|lublinieckim]] (524) i [[Powiat tarnogórski|tarnogórskim]] (613). Wśród rodzajów specjalności zawodowych najwięcej warsztatów należało do grupy rzemiosł spożywczych (2705) i włókienniczych (2650). Najmniej liczna była grupa rzemiosł budowlanych (625) i usług osobistych (854). Najmniej, bo 27 samodzielnych zakładów rzemieślniczych typu budowlanego, było w powiecie lublinieckim, a najwięcej w powiecie bielskim. W poszczególnych powiatach inne specjalności rzemieślnicze miały największą i najmniejszą reprezentację. W powiecie [[Powiat bialski|bialskim]] najwięcej było zakładów włókienniczych (255), w cieszyńskim  były to zakłady grupy spożywczej (260), podobnie było w powiecie katowickim (684), świętochłowickim z Chorzowem (564), [[Powiat pszczyński|pszczyńskim]] (315), [[Powiat rybnicki|rybnickim]] (376) i tarnogórskim (137). Rzemieślnicy specjalizujący się w rzemiosłach metalowych występowali najliczniej w pow. katowickim (230), świętochłowickim z Chorzowem (217) i rybnickim (215) (zob. Tabela 2).    

Najwięcej osób znajdowało zajęcie w warsztatach branży spożywczej (6534 osób). Średnio pracowały tam 2,4 osoby. Liczba ta była nieznacznie  niższa od przeciętnego  stanu załogi w śląskim zakładzie rzemieślniczym (2,5 osoby), gdzie najwięcej zatrudniano pracowników  w jednym zakładzie w branży budownictwa (5,6) a najmniej w usługach osobistych (1,8 osób, zob. Tabela 3).

W grupie spożywczej pracowała najliczniejsza grupa uczniów (2036) i czeladników (1665). Druga pod tym względem była grupa  włókiennicza: uczniów (1648) i  czeladników (1189). W obu rodzajach rzemiosł, jak i w innych grupach, najmniej było mistrzów. Żaden z nich nie występował w grupie rzemiosł skórzanych i usług osobistych (zob. Tabela 3). Dotąd nie oceniano powodów tej proporcji między poziomem kwalifikacji osób, pracujących w zakładach rzemieślniczych. Za wielce prawdopodobną uznać należy sugestię, że był to skutek exodusu ludności głosującej w [[Plebiscyt|plebiscycie]] za przynależnością do Niemiec. Wśród nich  mogli znajdować się mistrzowie rzemiosł. 

Od  1933 r. liczba warsztatów systematycznie rosła do 1937 r. Brak danych uniemożliwia stwierdzenie, jakie były przyczyny późniejszej ujemnej dynamiki stanu rzemiosła (zob. Tabela 4).

==Kształcenie rzemieślników==

Nauka rozpoczynała się od terminowania u rzemieślnika uprawnionego do przyjmowania uczniów. Spełnienie warunków do przyjmowania uczniów na naukę ogłaszano w  lokalnej i ogólnokrajowej prasie branżowej<ref>Np. „Rzemieślnik. Organ Izby Rzemieślniczych Polski Zachodniej” 19 II 1928, s. 1.</ref>. Rzemieślnik zobowiązany był podpisywać umowę o przyjęcie ucznia do przygotowania zawodu. Prawo zobowiązywało rzemieślnika do wysyłania  uczniów w wieku 14-18 lat do 3-letniej szkoły dokształcającej<ref>„Dziennik Urzędowy Wydziału Oświecenia Publicznego Województwa Śląskiego” 1929 nr 9, s. 333-338.</ref>. Po  jej ukończeniu terminujący u rzemieślnika mogli przystąpić do egzaminu na czeladnika. Egzaminy przeprowadzały komisje powoływane przez Izbę Rzemieślniczą lub niektóre cechy a zatwierdzane przez Śląski Urząd Wojewódzki<ref>Izba Rzemieślnicza w Katowicach. W: Księga pamiątkowa rzemiosła śląskiego 1922-1932. Wydana na podstawie aktów, protokołów i sprawozdań izby rzemieślniczej, cechów, związków cechowych i innych organizacyj rzemieślniczych, red. E. Niebrój, Katowice 1932, s. 51.</ref>. Z dyplomem czeladnika rzemieślnik mógł samodzielnie prowadzić warsztat rzemieślniczy. Po trzyletniej praktyce czeladnik  miał prawo przystąpić do egzaminu mistrzowskiego. Jako mistrz uzyskiwał prawo do przyjmowania uczniów do nauki rzemiosła.

W 1922 r. problemem w kształceniu rzemieślników była niedostateczna dostępność do szkół dokształcających. Po plebiscycie funkcjonowały tylko w Katowicach, Królewskiej Hucie, [[Mikołów|Mikołowie]] i [[Mysłowice|Mysłowicach]]. W tych warunkach szkolenie czeladników polegało wyłącznie na praktyce w warsztacie rzemieślniczym. Zdobyta tam wiedza teoretyczna nie przekraczała poziomu szkoły powszechnej. Przepisy zobowiązywały młodzież w wieku 14-18 lat do uczęszczania do szkół dokształcających. Utrzymywano je z opłat pobieranych od właścicieli zakładów, w których terminowali uczniowie. Uczniowie rzemieślników uczyli się razem z młodocianymi pracownikami handlu i przemysłu<ref>„Gazeta Urzędowa Województwa Śląskiego” 31 III 1926, s. 1.</ref>. Rzemieślnicy krytykowali szkoły dokształcające za zbyt mały zakres nauki zawodowej. Krytykowano niedobór ich na terenie wiejskim. Od 1928 r. rozpoczęto rozszerzanie sieci szkół dokształcających<ref>„Goniec Śląski” 14 XII 1928, s. 4.</ref>. W 1935 r. funkcjonowało 46 szkół dokształcających – 20 w miastach i 21 na wsiach<ref>Obliczenia własne na podstawie: Dokształcające szkoły zawodowe. W: Informator Rzemieślnika Śląskiego. Kalendarz Kieszonkowy na Rok 1935, Katowice [1935], s. 60-61.</ref>. Żeńskie szkoły zawodowe działały w [[Bielsko|Bielsku]], w Katowicach, w [[Rybnik|Rybniku]] (u Sióstr Urszulanek) i w [[Tarnowskie Góry|Tarnowskich Górach]]. Kształcono tam w zakresie „krawiecczyzny” damskiej, bieliźniarstwa i modniarstwa<ref>„Gazeta Robotnicza” 12 I 1927, s. 3; Oświata rzemieślnicza a Izba Rzemieślnicza. W: Księga pamiątkowa rzemiosła …, s. 59-61.</ref>.

Niedobory wychowawcze szkolnictwa zawodowego miały uzupełnić ogniska młodzieży rzemieślniczej i hufców przysposobienia wojskowego. Ich funkcjonowanie wspierała Izba Rzemieślnicza w Katowicach. Kształcenie zawodowe rozszerzały kursy  organizowane przez [[Śląski Instytut Rzemieślniczo-Przemysłowy]] w Katowicach, utworzony w 1926 r<ref>A. Sobota, Położenie rzemiosła na Górnym Śląsku. W:  Dzieje pracy Górnego Śląska 1922-1927, red. H. Cepnik, Lwów-Katowice 1927, s. 76.</ref>. Były to kursy z kroju szycia męskiego i damskiego, dla obuwników, dla palaczy, dla maszynistów, a także kurs kalkulacyjno-buchalteryjny dla rzemieślników różnych zawodów i przygotowawcze do egzaminów mistrzowskich organizowanych w szeregu miejscowości województwa. Szkoły mistrzowskie powstały przy Państwowej Szkole Przemysłowej w Bielsku oraz [[Śląskie Techniczne Zakłady Naukowe|Śląskich Technicznych Zakładach Naukowych]] w Katowicach.

W końcu 1927 r. rozporządzeniem Ministra Przemysłu i Handlu określono  warunki na jakich absolwenci szkół technicznych mogli, podobnie jak czeladnicy, po odbyciu co najmniej trzyletniej praktyki przystąpić do prowadzenia działalności rzemieślniczej. Wspomniane uprawnienia uzyskały w województwie śląskim 3 wydziały państwowych szkół przemysłowych  (w Bielsku, [[Dąbrowa Górnicza|Dąbrowie Górniczej]] i Królewskiej Hucie) oraz Szkoła Przemysłowych Mistrzów przy Państwowej Szkole Przemysłowej w Bielsku i Szkoła Budownictwa Zw. Samodzielnych Budowniczych w Katowicach<ref>„Rzemieślnik”  13 V 1928, s. 14; J. Jastrzębski, Rzemiosło II Rzeczypospolitej…, s. 88, 89, 91, 93.</ref>. 

==Samorząd gospodarczy: Izba Rzemieślnicza, cechy==
[[Plik:rzemieślnictwo5.jpg|400px|thumb|right| Tabela 5 - Stan wolnych i przymusowych cechów w województwie śląskim w latach 1924 i 1933]]

Gospodarcze struktury organizacyjne rzemiosła w województwie śląskim odzwierciedlały rozwiązania niemieckie. Rzemieślnicy tworzyli wolne lub przymusowe cechy. Reprezentacją cechów była izba rzemieślnicza. W 1922 r. polskie Ministerstwo Przemysłu i Handlu rozporządzeniem powołało do życia komisaryczną Izbę Rzemieślniczą w Katowicach<ref>„Rzemieślnik” 8 VII 1928, s. 2.</ref>.  Pierwszym komisarzem został inż. Jerzy Wojnar. Powołano też pierwszą 18 osobową Radę Przyboczną. Przez kilka lat do Rady wchodzili zarówno Polacy, jak i Niemcy. Stało się to powodem silnych tarć na tle antagonizmów narodowych. Problemy te odzwierciedlały sytuację w obrębie całego rzemiosła. Wśród przedstawicieli mniejszości niemieckiej zauważano działania nielojalne w stosunku do państwa polskiego<ref>Apel do polskiego społeczeństwa.  W: Skorowidz członków Związku Polskich Samodzielnych Rzemieślników i Przemysłowców na Śląsku. Koło Katowice. 1937/38, Katowice 1937, s.  7.</ref>. Antagonizmy, uniemożliwiające częstokroć podejmowanie działań dla których Izba została powołana<ref> Archiwum Państwowe w Katowicach, Izba Rzemieślnicza w Katowicach, sygn. 512,  k. 61-66-: Dzieje katowickiego rzemiosła. Oprac. mgr Kazimierz Sarna.</ref>. Komisaryczny zarząd Izby funkcjonował przez 12 lat do 1934 r., kiedy wprowadzono w woj. śląskim przepisy ustawy o prawie przemysłowym<ref>„Monitor Polski” 1934 nr 52, poz. 72; A. Sobota, Informator dla rzemieślnika, handlowca i przemysłowca, Katowice 1937, s. 59.</ref>.

W 1923 r. wg statystyk Izby Rzemieślniczej w Katowicach w  20 miastach było 87 cechów: 17 w Katowicach, 9 – Królewskiej Hucie, 8 w [[Żory|Żorach]], 7 – w Tarnowskich Górach, po 6 w [[Czyżowice|Czyżowicach]], Mikołowie, Mysłowicach, [[Pszczyna|Pszczynie]] i Rybniku,  cztery w [[Woźniki|Woźnikach]] a także  po jednym w [[Ruda Śląska|Rudzie]], [[Wodzisław Śląskich|Wodzisławiu]], [[Szopienice|Szopienicach]], [[Bieruń Stary|Bieruniu Starym]], [[Wirek|Wirku]], [[Nowa Wieś|Nowej Wsi]], [[Jastrzębie|Jastrzębiu]], [[Koszęcin|Koszęcinie]]<ref>„Górnoślązak”  1 I 1923, s. 3.</ref>. Najliczniejszą reprezentację cechów  posiadali szewcy (18), rzeźnicy (17), krawcy (14), piekarze (11), kowale i blacharze (10), stolarze (8), odmiennie niż golibrodowie (3), bednarze (2), kowale (2) oraz siodlarze i tapicerzy (2). Po jednym cechu utworzyli na terenie górnośląskiej części województwa śląskiego zegarmistrzowie, blacharze, dekarze, fabrykanci kiszek, garncarze i zdunowie, kołodzieje, kominiarze, rzemieślnicy budowlani<ref>Tamże.</ref>.
W  ciągu  lat 1924-1932 liczba cechów wzrosła do 154, przy  czym w cieszyńskiej części województwa utrzymała się liczba 32 cechów<ref>Informator Rzemieślnika Śląskiego. Kalendarz Kieszonkowy na Rok 1935, Katowice [1935], s. 42.</ref>. Dynamicznie ulegała zmianie liczba cechów przymusowych (zob. Tabela 5).

W 1932 r. na terenie województwa śląskiego funkcjonowało siedem związków cechowych. Najliczniejsze były Związek Cechów Rzeźnicko-Wędliniarskich i Związek Cechów Budowlanych, które obejmowały po 17 cechów. Ponadto 12 tych organizacji skupiał Związek Cechów Krawieckich, a po 10 - Związek Cechów Fryzjerskich i Związek Cechów Obuwniczych. W sumie w związkach cechowych były 83 cechy<ref>Tamże, s. 41.</ref>. 

==Inne organizacje==

W grudniu 1921 r. samodzielni rzemieślnicy z górnośląskiej części województwa postanowili powołać Śląski Związek Samodzielnych Rzemieślników w Katowicach<ref>„Górnoślązak” 11 XII 1921, s. 2.</ref>. Prezesem został Adolf Sobota<ref>„Goniec Śląski” 10 III 1922 , s. 5.</ref>. Do organizacji przystąpił „Hand Werkervereine“ z Mysłowic<ref>„Goniec Śląski” 23 II 1922 , s. 5.</ref> i Rudy zabrzańskiej<ref>„Górnoślązak” 21 III 1922, s. 3.</ref>. Verband der deutsche Handwerker in Polen (Związek Niemieckich Rzemieślników w Polsce) postanowił rozszerzyć działalność na polski Górny Śląsk<ref>„Gazeta Robotnicza” 9 IV 1922, s. 3.</ref>. W 1926 r. założono Związek Polskich Samodzielnych Rzemieślników i Przemysłowców na Śląsku z siedzibą w Katowicach, który skupiał rzemieślników i drobnych przemysłowców-Polaków. W ten sposób ujawniono tendencję do przekraczania granicy podziału przedsiębiorców na rzemiosło czy działających w obrębie przemysłu, zwłaszcza że  funkcjonowali na podobnych warunkach prawnych. Innym przejawem tej tendencji było wystawienie przez rzemieślników w wyborach komunalnych 1929 r. wspólnej listy z przedstawicielami drobnego handlu i przemysłu. Nie uzyskali wówczas żadnego mandatu. Rzemieślnicy zaś weszli do samorządu gminnego reprezentując inne bloki wyborcze; najwięcej mandatów uzyskano z listy mniejszości niemieckiej (Zespół Wyborczy Niemiecko-Katolickiej Partii Ludowej i Partii Niemieckiej -Deutsche Wahlgemeinschaft)<ref>Obwieszczenie,  „Gazeta Urzędowa Województwa Śląskiego”  1929 nr 41, s. [1710]</ref>. 

W 1933 r. Związek Polskich Samodzielnych Rzemieślników i Przemysłowców na Śląsku posiadał 51 kół (oddziałów) we wszystkich większych miejscowościach województwa śląskiego i liczył około 2000 członków<ref>Sprawozdanie statystyczne Okręgu Izby Rzem.[ieślnicza] na Śląsku za rok 1933. W: Informator Rzemieślnika Śląskiego. Kalendarz Kieszonkowy na Rok 1935, Katowice 1935, s. 41.</ref>. W tym samym czasie przy Izbie Rzemieślniczej założono Stowarzyszenie Rzemieślnicze Pomocy Lekarskiej z zadaniem udzielania porad lekarskich, a także urządzania odczytów i pogadanek na tematy zdrowotne<ref>Tamże, s. 41</ref>.

==Prasa rzemieślnicza==

Organem Izby Rzemieślniczej w Katowicach był dwutygodnik „Rzemieślnik Śląski”. Niektóre cechy wydawały własne pisma, a także grupy zawodów. Urzędowym Organem Związku Cechów Piekarskich  był dwutygodnik  „Śląski Piekarz Cukiernik” (1931- 1935). Pismem  Związku Pracowników Krawieckich był  miesięcznik pt. „Odzież.Pierwsze Pismo Zawodowe poświęcone krawiectwu w Polsce z dodatkiem sezonowym żurnali mód”(1921-1932) oraz  bez rekomendacji związkowej tytuł „Nowa Odzież”  (1934-1937). W 1937 r.  ukazywał się  „Informator Budowlano-Przemysłowy na Województwo  Izby Rzemieślniczej  w Katowicach”. W stolicy województwa  drukowano także ogólnopolskie pismo pt. „Czeladnik Polski” (1937) jako organ Stowarzyszenia Czeladników Polskich  Województwa Śląskiego<ref>Wymienione tytułu zostały zdigitalizowane i znajdują się na stronach Śląskiej Biblioteki Cyfrowej www.sbc.org.pl/dlibra/</ref>.

==Sytuacja gospodarcza==
 
Przeprowadzenie granicy polsko-niemieckiej rozdzieliło dotychczasowe więzi kooperacyjne rzemieślników na Śląsku. Pozyskaniu nowych kontrahentów służyły wystawy przemysłowo-handlowe. Organizacja pierwszej  (w lutym 1923 r. w Katowicach) wywołała obawy o wzrost konkurencji na śląskim rynku wyrobów polskich rzemieślników. Sprzeciwiano się imigracji na obszar województwa rzemieślników z terenu II RP<ref>„Goniec Śląski” 1 X 1922, s. 2.</ref>. Zasady wolnej konkurencji ograniczało utrzymanie cen maksymalnych<ref>„Rzemieślnik”  15 IV 1928, s. 7.</ref>. Spowodowało to strajki piekarzy (Cieszyn)<ref>„Goniec Śląski” 1 X 1923, s. 3.</ref> i  rzeźników (Katowice)<ref>„Rzemieślnik” 5 II 1928, s. 16.</ref>. 

Sytuacja rzemiosła zależna była od koniunktury gospodarczej. Zahamowanie inwestycji, zamknięcie kopalń, hut i innych przedsiębiorstw ograniczało możliwości nabywcze potencjalnych konsumentów. Sytuację poszczególnych rodzajów rzemiosł utrudniała polityka gospodarcza władz państwowych, a także karteli i fabryk zagranicznych. Po 1926 r. bez względu na koszty wspierano rozwój mechanicznych piekarni. Założona „Manna” w Wielkich Hajdukach przyniosła wielomilionowe straty<ref>„Rzemieślnik” 1 I 1928, s. 6.</ref>. W młynarstwie do zastoju przyczyniał się import węgierskiej mąki i niemieckiej kaszy<ref>„Rzemieślnik”  29 IV 1928, s. 9.</ref>. Uruchomienie sklepów czeskiego koncernu „Bata” i krajowego „Chełmka”<ref>„Rzemiosło. Miesięcznik” 1937 nr 15 (sierpień), s. 38.</ref> spopularyzowało szewską produkcję fabryczną. Import obuwia zaspakajał 10-15% potrzeb<ref>„Rzemieślnik”  18 III 1928, s. 5.</ref>. Spadło zainteresowanie obuwiem miarowym, zlecenia ograniczono do prac reparacyjnych. Obniżenie poziomu przychodów rzemieślników pogłębiała polityka etatystyczna popierająca rozwój warsztatów więziennych, wojskowych, miejskich, prowadząc do dumpingu cenowego. Proces pogłębiał rozwój chałupnictwa, pracach nakładczych zwolnionych ze świadczeń podatkowych i socjalnych dla rzemiosła, stanowiących  20% przychodów<ref>„Rzemieślnik” 23 IX 1928, s. 10.</ref>. Postępowała pauperyzacja właścicieli drobnych warsztatów rzemieślniczych<ref>„Obuwnik”, 1935 nr 12 (grudzień), s. 1.</ref>. Najdotkliwiej złą koniunkturę gospodarczą odczuwało rzemiosło usługowe. Wskutek braku pracy i  nadmiernych obciążeń podatkowych zamknięto ok. 1000 warsztatów, w pozostałych zredukowano około 70% pracowników. Ograniczenia objęły zwłaszcza rzemieślników polskiej narodowości<ref>APKat, Śl.UW,  Wydział Przemysłowo-Handlowy sygn. 499, k. 12 - Z pracy mgr Kazimierza Sarny –Dzieje katowickiego rzemiosła </ref>. Niemieckich właścicieli warsztatów wspierały kredyty zagraniczne. Szacowano, że w latach 30. XX w. Ok. 90% rzemieślników oraz kupców ujawniało przekonania niemieckie i w tym duchu wychowało swe dzieci<ref>B. Szmigielski, Położenie rzemiosła śląskiego i jego aktualne zagadnienia. W: Zjazd działaczy gospodarczych i społecznych województwa śląskiego. Zwołany przez Narodowe Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy (B.B.W.R. na Śląsku) w dniu 17-go września 1933 r. w Katowicach, [Katowice 1933], s. 131.</ref>.W okresie wielkiego kryzysu władze polskie zaczęły dostrzegać w rzemiośle element równowagi gospodarczej i społecznej państwa<ref>„Rzemiosło” 1933 z. 38, s. 4.</ref>. Przygotowano program szerszego kredytowania, obniżono podatki, rozłożono w czasie spłatę długów.

==Bibliografia==

#Archiwum Państwowe w Katowicach, Sejm Śląski, sygn. 468: Akta wniosku Klubu ChD w sprawie rozciągnięcia na województwo śląskie.
#Archiwum Państwowe w Katowicach, Urząd Wojewódzki Śląski, Wydział Przemysłowy i Handlowy, sygn. 499, 599.
#„Dziennik Urzędowy Wydziału Oświecenia Publicznego Województwa Śląskiego” 25 VI 1928.
#„Gazeta Robotnicza”  12 I 1927.
#„Gazeta Urzędowa Województwa Śląskiego” 31 III 1926.
#„Goniec Śląski” 23 II, 10 III, 1 X, 1 X 1923,14 XII 1928.
#„Górnoślązak”  11 XII 1921, 21 III 1922, 1 I 1923.
#Jastrzębski J., Rzemiosło II Rzeczypospolitej w latach 1927-1939. Uwarunkowania formalno-prawne,  Kraków 2009. 
#Kurpiers D., Regulacje pracy rzemieślniczej od czasów najdawniejszych do początku XX wieku. W: Z historii rzemiosła na Śląsku Opolskim, red. nauk. W. Musialik, Opole 2017, s. 13-80.
#Michalik F., Izba Rzemieślnicza w Latowicach w latach 1922-1982. Rys historyczny. Praca doktorska [Katowice 1983]
#„Monitor Polski” 1934 nr 52, poz. 72.
#„Obuwnik”, 1935 nr 12 (grudzień).
#Ptasiński C., O zmiany życiowe w prawie ustrojowym rzemiosł. Referat, wygłoszony dnia 24 czerwca 1937 r. na posiedzeniu komisji powołanej przez Ministra Przemysłu i Handlu w celu przedłożenia wniosków, mających stanowić podstawę do opracowania projektów ustawodawczych, Lublin 1937 
#„Rzemieślnik. Organ Izby Rzemieślniczych Polski Zachodniej” 1 I, 5 II, 18 III, 15 IV, 29 IV, 13 V, 8 VII, 5 VIII, 29 VII, 23 IX 1928.
#„Rzemiosło. Czasopismo tygodniowe” 1932 z. 2,1933 z. 38.
#„Rzemiosło. Miesięcznik” 1937 nr 15 (sierpień), 1939 nr 1 (styczeń).
#Stan rzemiosła w Polsce za rok 1938, Warszawa 1938.
#Szmigielski B., Położenie rzemiosła śląskiego i jego aktualne zagadnienia. W: Zjazd działaczy gospodarczych i społecznych województwa śląskiego. Zwołany przez Narodowe Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy (B.B.W.R. na Śląsku) w dniu 17-go września 1933 r. w Katowicach, [Katowice 1933].

==Przypisy==
<references/>

==Źródła on-line==

[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/274226/edition/268094 „Czeladnik Polski. Organ Stowarzyszenia Czeladników Polskich Woj. Śląskiego” 1937, nr 1]

[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/276012/edition/261064 „Informator Budowlano-Przemysłowy na Województwo  Izby Rzemieślniczej  w Katowicach” 1937, nr 1]

[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/288286/edition/272688 „Odzież” 1932, nr 7]

[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/203818/edition/192251 „Nowa Odzież” 1937, nr 1]

[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/195848/edition/184529 Skorowidz członków Związku Polskich Samodzielnych Rzemieślników i Przemysłowców na Śląsku. Koło Katowice. 1937/38]

[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/135086/edition/133580 Zjazd działaczy gospodarczych i społecznych województwa śląskiego. Zwołany przez Narodowe Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy (B.B.W.R. na Śląsku) w dniu 17-go września 1933 r. w Katowicach]

[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/269794/edition/255211 Informator Rzemieślnika Śląskiego. Kalendarz na rok 1935]

[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/235382/edition/222557 Sobota A., Informator dla rzemieślnika, handlowca i przemysłowca, Katowice 1937]

[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/100732/edition/94791 Sobota A, Położenie rzemiosła na Górnym Śląsku, w: Dzieje pracy Górnego Śląska 1922-1927, red. H. Cepnik, Lwów-Katowice 1927]

[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/692/edition/628 Sprawozdanie stenograficzne z 33. posiedzenia III. Sejmu Śląskiego z dnia 17 maja 1933 r., Katowice 1933]

[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/147892/edition/138866 Polsko-niemiecka konwencja Górno-Śląska zawarta w Genewie dnia 15-go maja 1922 r.]

[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/7753/edition/7227 Pamiętnik uroczystości poświęcenia sztandaru Przymusowego Cechu Piekarzy w Katowicach w dniu 26-go sierpnia 1928 roku]

[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/81884/edition/77277 Janicki S., Dziesięć lat przynależności Śląska do Rzeczypospolitej, Katowice 1932]