Aglomeracja bielska
Autor: dr hab. Robert Krzysztofik
- ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
- TOM: 1 (2014)
Aglomeracja bielska zlokalizowana jest w południowej części województwa śląskiego. Jest przykładem aglomeracji monocentrycznej. Obejmuje miasto na prawach powiatu Bielsko-Biała oraz powiat bielski (ryc. 1). W niektórych ujęciach jej obszar obejmuje także część powiatu oświęcimskiego w województwie małopolskim, powiat żywiecki lub część powiatu cieszyńskiego w województwie śląskim. Obszar aglomeracji bielskiej wynosi 583 km², z czego na rdzeń – miasto Bielsko-Biała przypada 124,5 km², a na strefę peryferyjną (powiat bielski) 458,6 km²[1].
Aglomeracja bielska w aktualnej strukturze przestrzennej funkcjonuje od II połowy XX wieku i stanowi jedną z kilkudziesięciu na terytorium Polski tzw. aglomeracji niemetropolitalnych, tzn. takich, w których funkcje metropolitalne mają charakter incydentalny. Aglomeracja bielska swym zasięgiem obejmuje zarówno fragment obszaru historycznego Śląska, jak i historycznej Małopolski. Z geograficzno-społecznego punktu widzenia jest regionem stykowym.
Powstanie i rozwój aglomeracji bielskiej
Procesy miastotwórcze w rejonie dzisiejszego Bielska-Białej sięgają 2 połowy XIII wieku. Z tego okresu pochodzi też samo Bielsko. Już od średniowiecza z uwagi na specyficzne warunki przyrodnicze istotnym elementem rozwoju gospodarki była zajęcia nierolnicze. Ich rola w rozwoju gospodarczym uaktywniała się nie tylko w miastach, ale także w szerszym wymiarze na terenach formalnie wiejskich. Znaczenie kluczowe miały pozyskanie i obróbka drewna, w tym różne formy stolarstwa oraz włókiennictwo i tkactwo.
Rozpowszechnienie pozarolniczego przetwórstwa i produkcji wiejskiej, przy jednoczesnym podtrzymywaniu funkcji i sile oddziaływania samego Bielska stanowiły istotny element w procesie wyhamowywania potencjalnego rozwoju miejskiej sieci osadniczej w najbliższym sąsiedztwie. Tak było przynajmniej do początków XVIII wieku. Rosnąca rola pozarolniczej gospodarki wiejskiej, w tym szczególnie tkactwa i płóciennictwa, jak również stały napływ osadników z terenu państw niemieckojęzycznych oraz Czech i co najbardziej istotne specyfika politycznego pogranicza doprowadziły do zmian w lokalnej miejskiej sieci osadniczej. Zmiany te miały miejsce we wschodniej, a więc małopolskiej części dzisiejszej aglomeracji i jej otoczenie.
Wydarzeniem niewątpliwie najważniejszym była formalna lokacja miasta Biała w 1723 roku. Miasto to powstałe w odległości zaledwie 2 km od śląskiego Bielska, na dwa stulecia stało się wobec niego ośrodkiem bliźniaczym o różnym charakterze – raz konkurencyjnym, raz uzupełniającym. Z formalno-prawnego punktu widzenia 1723 roku stanowi początek istnienia aglomeracji bielskiej, chociaż jeszcze w innym wymiarze demograficznym i gospodarczym[2]. W tym samym okresie w efekcie zbliżonych do Białej przesłanek gospodarczych, ale także w pewnym wymiarze społeczno-politycznych umiastowił się Andrychów (1767 r.). Na północ od Białej i Andrychowa z pewnym opóźnieniem prawa miejskie uzyskały także Wilamowice (1818 r.).
Do połowy XX wieku w rejonie Bielska i Białej nie powstało już więcej miast. Rozwijająca się gospodarka lokalna wzmacniała potencjał ośrodków już istniejących, a także uzupełniała strukturę ekonomiczną miejscowości formalnie wiejskich.
Szczególnie dynamiczny rozwój miał miejsce w samym Bielsku oraz sąsiedniej Białej. Z okresu XIX i początków XX wieku należy odnotować ich silny wzrost demograficzny oraz fakt czytelnej integracji przestrzennej poprzez „zlanie się” ze sobą stref zurbanizowanych obu miast[3]. Siła rozwoju demograficznego i gospodarczego miasta powodowała także rozwój przedmieść obu ośrodków miejskich. W II połowie XX wieku staną się one w większości częścią terytorium miasta Bielsko-Biała. Zabudowa zespołu miast Bielsko i Biała miała charakter wielkomiejski i miejski. Wielkomiejski przede wszystkim w Bielsku. Dla części miejscowości zlokalizowanych w okolicach Bielska XIX wiek i połowa XX wieku stanowiła natomiast tzw. przedmiejski etap rozwoju. To znaczy odnotowywały rozwój (przestrzenny, demograficzny, gospodarczy) podobny do miast uprawomocnionych, natomiast z różnych względów nie dochodziło do ich umiastowienia. Zjawisko to znane jest w innych układach zaglomerowanych współczesnego województwa śląskiego – konurbacji katowickiej i konurbacji rybnickiej. By doszło do umiastowienia miejscowość taka musiała się wyróżniać na tle innych, albo znaczącym przerostem liczby ludności, albo silnie rozwiniętymi funkcjami rzadkimi. Obie cechy spełniał największy zurbanizowany, ale nie umiastowiony ośrodek przemysłowo-komunikacyjny, którym były w I połowie XX wieku Czechowice-Dziedzice (Czechowice do 1958 roku).
Powstanie tego miasta należy wiązać z jednej strony z górnictwem węgla kamiennego, ale przede wszystkim z istnieniem lokalnego węzła komunikacji kolejowej, który już w XIX w. miał rangę jednego z kluczowych węzłów komunikacyjnych w granicach współczesnej Polski. Węzeł w Dziedzicach pełnił funkcje tzw. para-wrót względem dynamicznie rozwijającej się aglomeracji bielsko-bialskiej oraz ich najbliższego zaplecza[4]. Kapitalne położenie przy linii kolejowej z Wiednia do Krakowa oraz odgałęzieniach w kierunku pruskiego Górnego Śląska i własnego zaplecza stanowiło asumpt dynamicznego rozwoju funkcji wtórnych – przemysłu przetwórczego, obsługi, usług lokalnych. Umiastowieniu Czechowic-Dziedzic w 1951 roku towarzyszyło jednocześnie ostateczne połączenie w jeden organizm miejski Bielska i Białej. Było to połączenie powtórne – pierwszego dokonali Niemcy w 1939 roku i przetrwało ono do 1945 roku. W latach 1945-1950 oba miasta funkcjonowały osobno.
Powstanie Bielska-Białej i Czechowic-Dziedzic należy uznać za początek nowożytnych dziejów aglomeracji bielskiej. Odtąd liczące około 55 tys. mieszkańców miasto stało się kluczowym ośrodkiem w tej części polskich Karpat. O sile oddziaływania Bielska-Białej świadczyło także to, ze już w 1960 roku, jego liczba ludności wzrosła o 50% przekraczając 75 tys. mieszkańców. W latach 50. XX wieku (1958) status osiedla miejskiego otrzymały Mikuszowice Śląskie, które w 1968 roku zostały ostatecznie przyłączone do Bielska-Białej.
W latach 70. XX wieku w ramach reformy administracyjnej w regionie nastąpiło kilka zmian. Po pierwsze Bielsko-Biała uzyskało status miasta wojewódzkiego. W mieście pojawiły się instytucje administracyjne i usługowe II stopnia (regionalnego) co w istotny sposób stanowiło o funkcjonalnym awansie miasta. Dotychczasowy przemysłowy wizerunek miasta został uzupełniony rolą Bielska-Białej na administracyjnej mapie Polski. Awansowi temu towarzyszyło także powiększenie terytorium miasta i dalszy dynamiczny wzrost liczby ludności. W roku 1980, Bielsko-Biała zajmowała obszar 125 km² i liczyła 163,7 tys. mieszkańców. Kolejnym elementem ewolucji struktury formy osadniczej aglomeracji bielskiej było nadanie w 1973 roku, praw miejskich Szczyrkowi. Funkcje turystyczno-rekreacyjne Szczyrku ukonstytuowane zostały już w roku 1956, nadaniem mu praw osiedla, dopiero jednak reforma miejska z lata 1973-1977 przekształciła tą miejscowość w miasto.
Do roku 2013 stan prawny istniejących gmin na obszarze aglomeracji bielskiej nie zmienił się. Odnotować należy jedynie zmiany administracyjne w obrębie sieci gmin wiejskich. Zaliczyć do nich należy powstanie w roku 1982, gminy Bestwina z gminy wiejskiej Czechowice-Dziedzice oraz ukonstytuowanie się w 1990 r. gminy Jaworze wyłączonej z gminy Jasienica[5].
Struktura aglomeracji bielskiej
Analogiczna sytuacja ma miejsce w Czechowicach-Dziedzicach, które reprezentują przestrzeń strefy wewnętrznej aglomeracji bielskiej. Zarówno kurczenie się Bielska-Białej, jak i Czechowic-Dziedzic stoi w kontraście do sąsiednich gmin wiejskich, w tym obszaru wiejskiego gminy Czechowice-Dziedzice odnotowujących przyrost liczby ludności.
Strefa zewnętrzna aglomeracji bielskiej obejmuje łącznie 10 jednostek administracyjnych w tym jedną gminę miejską (Szczyrk) i jedną gminę miejsko-wiejską – Wilamowice[6]. Cechą charakterystyczną strefy zewnętrznej aglomeracji bielskiej jest ponadprzeciętna liczba wsi z populacją większą niż 2 tys. mieszkańców, a więc taką którą przyjmuje się za dolny pułap przy nadawaniu praw miejskich. Nieprzeciętna jest też liczba wsi, których zaludnienie wynosi ok. 4 tys. mieszkańców lub więcej (Bestwina, Buczkowice, Bystra, Czaniec, Jaworze, Kozy, Ligota, Pisarzowice, Porąbka, Wilkowice). W tej grupie miejsce szczególne posiadają Kozy, których ludność w 2012 r. przekroczyła 12,4 tys. mieszkańców, w związku z czym jest to najludniejsza wieś w Polsce. Tak duże zaludnienie wsi strefy zewnętrznej aglomeracji bielskiej wyjaśniać należy zarówno czynnikiem suburbanizacji i napływu migracyjnego w rejonu konurbacji katowickiej, jak również czynnikami związanymi z dziedzictwem miejscowego osadnictwa charakteryzującego się istnieniem dużych wsi łańcuchowych. Czynnikiem dodatkowym był i jest wyższy od przeciętnego dla Polski wskaźnik urodzeń.
Bibliografia
- Kantor-Pietraga I., Krzysztofik R., Rozwój demograficzny miast na obszarze województwa śląskiego od XIII do XXI wieku, Sosnowiec, 2009.
- Krzysztofik R., Rozmieszczenie i rozwój układów zaglomerowanych na obszarze Małopolski od XIII do XX wieku, "Geographia Studia et Dissertationes" 2008, t. 30, s. 85-103.
- Spórna T., Modele przemian urbanizacyjnych w województwie śląskim, Sosnowiec, 2012.
- Województwo Śląskie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, red. M. Tkocz, Sosnowiec, 2008.
