Dziedzictwo błogosławionego Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku

(ang. The Jan Sarkander Legacy for Polish Folk in Silesia,niem. Sarkander Vermächtnis für Polnische Volk auf dem Schlesien)

Autor: dr Marta Kasprowska-Jarczyk

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

„Dziedzictwo błogosławionego Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku ” katolickie towarzystwo wydawnicze z siedzibą w Cieszynie, które powstało w 1873 roku. Jego założycielem był ks. Ignacy Świeży. Podstawowym celem „Dziedzictwa...” było szerzenie oświaty katolickiej i ogólnej wśród ludu polskiego, szczególnie na Śląsku, co czyniono za pomocą wydawanych czasopism, broszur i książek, organizowanych odczytów i wykładów, zakładanych bibliotek i czytelń. „Dziedzictwo...” powstało z inicjatywy polskich studentów teologii w Ołomuńcu, działających w Stowarzyszeniu Kulturalno-Oświatowym dla Pogłębienia Języka, Kultury i Świadomości Narodowej założonym w 1861 roku, a wzorowane było na istniejącym od 1835 roku Dĕdictvi svatého Jana Nepomuckého, które rozpowszechniało literaturę religijną i beletrystykę w Czechach i na Morawach.

Pierwszy statut i Wydział towarzystwa

Pierwszy statut towarzystwa zredagował ks. Ignacy Świeży i przedłożył go w Generalnym Wikariacie Biskupstwa Wrocławskiego dla Śląska Austriackiego. Założyciele towarzystwa chcieli, by władza duchowna otoczyła je swoją opieką. Po kilku miesiącach zalecono, by w statucie uwzględnić również ludność niemiecką. Poprawiony dokument ponownie przesłano do Generalnego Wikariatu, z powodu braku odpowiedzi ks. Ignacy Świeży i dr Józef Fischer za pośrednictwem cieszyńskiego starostwa przekazali statut do Śląskiego Rządu Krajowego w Opawie. Dokument został potwierdzony reskryptem rządowym z dnia 20 sierpnia 1873 roku.

Członkiem „Dziedzictwa...” mógł zostać każdy katolik, który wpłacił jednorazową składkę. Początkowo członkowie byli podzieleni na klasy w zależności od wysokości dokonanej wpłaty (odpowiednio 10, 50 i 100 zł reńskich dla członków pierwszej, drugiej i trzeciej klasy), co zmieniło się w statucie z 1918 roku. Członkostwo w towarzystwie było dożywotnie, każda z zapisanych osób miała prawo do odbierania książek wydawanych przez „Dziedzictwo...” Działalnością towarzystwa kierował dwunastoosobowy Wydział, wybierany co trzy lata na zgromadzeniu ogólnym, w obecności przynajmniej dwudziestu członków.

Pierwszy Wydział „Dziedzictwa błogosławionego Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku” wybrano w grudniu 1873 roku. Prezesem został ks. Ignacy Świeży, jego zastępcą był ks. Paweł Matuszyński, a skarbnikiem ks. Hilary Filasiewicz. W skład dwunastoosobowego Wydziału, zgodnie z zapisem statutowym, musiało wchodzić co najmniej siedmiu księży. W nowo wybranym wydziale byli to m.in.: ks. Henryk Dziekan, ks. Teodor Janik, ks. Tytus Śliwka, ks. Albert Schüller. Ks. Ignacy Świeży, który był prezesem w latach 1873-1897, zajmował się m.in. zbieraniem funduszy i budową Domu Dziedzictwa, który został otwarty 16 października 1888 roku w Cieszynie przy ulicy Stary Targ. Prezes pozyskał na ten cel zapomogę od biskupa Herzoga w wysokości 29000 zł reńskich, która z czasem została zamieniona na darowiznę oraz pożyczkę z Cieszyńskiej Kasy Oszczędności. Całość budowy oszacowano na 52000 zł reńskich.

„Dziedzictwo błogosławionego Jana Sarkandra...” w latach 1897-1904

Na przełomie XIX i XX stulecia „Dziedzictwa...” przeżywało kryzys organizacyjny i finansowy. Przyczyną kłopotów stowarzyszenia była zła sytuacja materialna oraz problemy związane z zarządzaniem i utrzymaniem Domu Dziedzictwa. Ostatecznie 20 marca 1897 roku ks. Ignacy Świeży zrezygnował z pełnienia obowiązków prezesa, a Wydział „Dziedzictwa... wybrał na jego miejsce ks. Jana Sikorę.

Między 30 kwietnia 1898 a 6 kwietnia 1904 roku nie odbywały się ani posiedzenia Wydziału ani walne zebrania członków „Dziedzictwa...”. Formalnie działalność stowarzyszenia nie została jednak zawieszona. W latach 1897-1904 zapisało się piętnastu członków. Ukazywały się również druki wydawane przez „Dziedzictwa błogosławionego Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku”.

Działalność w latach 1904-1939

W maju 1904 roku wybrany został nowy Wydział „Dziedzictwa ...”. Prezesem towarzystwa został ks. Tomasz Dudek, jego zastępcą notariusz cieszyński dr Antoni Dyboski, skarbnikiem ks. Józef Londzin, a sekretarzem ks. Rudolf Tomanek. W skład Wydziału weszli duchowni: ks. Wilhelm Kasperlik, ks. Antoni Macoszek, ks. Jan Mocko, ks. Karol Olszak oraz świeccy: rolnicy Franciszek Danel i Jan Stwiertnia oraz kowal Józef Zubek. Do zadań nowego Wydziału należało rozwiązanie kwestii nielegalnych przedruków publikacji „Dziedzictwa...”, które ukazywały się za sprawą księgarzy z Frydka i Frysztatu oraz rozwiązanie problemu Domu Dziedzictwa, którego pomieszczenia zajmowały nielegalnie niemieckie towarzystwa „Katholischer Gesellenverein”. „Politisch-christlischer Verein” oraz „Katholischer Jünglingsverein Habsburg”. Ks. Józef Londzin zajął się kwestią uregulowania własności domu przy Starym Targu. Dzięki niemu towarzystwo wznowiło też zawieszoną działalność wydawniczą, co wpłynęło na jego stabilizację finansową.

Komisja w składzie: dr Antoni Dyboski, ks. Józef Londzin i ks. Rudolf Tomanek opracowała nowy statut towarzystwa. Został on przyjęty na walnym zebraniu członków z 17 czerwca 1905 roku, a następnie zatwierdzony przez Śląski Rząd Krajowy w Opawie 1 lipca tego roku. Nowy statut został opublikowany w „Kalendarzu Cieszyńskim” na rok 1906. Kolejna zmiana w statucie towarzystwa pojawiła się w styczniu 1913 roku, kiedy dodano punkt mówiący, iż celem „Dziedzictwa...” jest założenie i prowadzenie własnej drukarni. W 1918 roku ks. Rudolf Tomanek dokonał kolejnych zmian w dokumencie statutowym, które zostały zatwierdzone przez Rząd Krajowy w Opawie 22 listopada tegoż roku. Wprowadzono zapisy mówiące o własnej księgarni, możliwości nabywania kamienic i innych nieruchomości oraz zlikwidowano dotychczasowy podział członków na klasy. Tekst statutu, który obowiązywał aż do wybuchu II wojny światowej, był drukowany w pracy jubileuszowej Dorobek półwiekowej działalności oświatowej. Krótki zarys dziejów i prac "Dziedzictwa Błog. Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku" 1873-1923 (Cieszyn 1924) i jako samodzielny tekst w 1934 roku.

Liczba członków „Dziedzictwa...” stale rosła. W 1873 roku towarzystwo liczyło 60 osób, zaś w 1880 roku odnotowano ok. 270 członków. Stan liczebny na rok 1923 wyniósł 2394 osoby, zaś po upływie kolejnych dziesięciu lat towarzystwo liczyło 2442 członków. Członkiem stowarzyszenia mógł zostać każdy katolik, niezależnie od płci. Warunkiem przyjęcia było opłacenie jednorazowej składki. Członkami „Dziedzictwa...” byli przede wszystkim mieszkańcy Śląska, ze szczególnym uwzględnieniem Śląska Cieszyńskiego, a wśród nich znajdowali się księża, rolnicy, chałupnicy, kupcy, urzędnicy, aptekarze i nauczyciele.

Działalność „Dziedzictwa błogosławionego Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku” skończyła się wraz z wybuchem II wojny światowej. W 1939 roku okupant niemiecki aresztował wszystkich członków Zarządu towarzystwa i zajął majątek stowarzyszenia. Członkowie „Dziedzictwa...” zostali uwięzieni w obozach koncentracyjnych, wielu z nich tam zginęło, m.in. ks. Rudolf Tomanek, wieloletni sekretarz i prezes.

Władze „Dziedzictwa błogosławionego Jana Sarkandra...”

Wydział, a od 1934 roku Zarząd „Dziedzictwa...” wybierany był na walnych zgromadzeniach członków towarzystwa, które odbywały się co trzy lata. Spośród swych członków Wydział bądź Zarząd wybierał prezesa, zastępcę prezesa, skarbnika oraz sekretarza.

• Prezesi

1. ks. Ignacy Świeży (1873-1897)
2. ks. Jan Sikora (1897-1904)
3. ks. Tomasz Dudek (1904-1925)
4. ks. Józef Londzin (1925-1928)
5. ks. Rudolf Tomanek (1929-1939)
6. ks. Leopold Biłko (1939)

• Wiceprezesi

1. ks. Paweł Matuszyński (1873-1882)
2. ks. Józef Londzin (1897-1904)
3. dr Antoni Dyboski (1904-1917)
4. dr Ernest Farnik (1923-1925)
5. ks. Józef Londzin (1925)
6. Karol Palarczyk (1926-1939)
7. ks. Józef Kwiczała (1939)

• Skarbnicy

1. ks. Hilary Filasiewicz (1873-1897)
2. ks. Wiktor Eisenberg (1897-1904)
3. ks. Józef Londzin (1904-1918)
4. ks. Jerzy Buzek (1918-1939)

• Sekretarze

1. ks. Józef Karowski (1897-1904)
2. ks. Rudolf Tomanek (1904-1929)
3. ks. Franciszek Trombala (1929-1939)
4. ks. Jerzy Marekwica (1939)

Działalność wydawnicza i księgarska

Książki, czasopisma i broszury wydawane przez „Dziedzictwo...” są materialną pozostałością działalności towarzystwa. Każdego roku wydawano przynajmniej jedną publikację książkową i kalendarz. Do wybuchu II wojny światowej wydano ponad sto pozycji książkowych oraz kilkadziesiąt kalendarzy. Zarząd „Dziedzictwa...” decydował o ilości i tematyce książek, które miały być publikowane w danym roku kalendarzowym. Zgodnie z zapisem statutowym corocznie musiała ukazywać się co najmniej jedna publikacja, którą drukowano z procentów uzyskiwanych ze skapitalizowanych składek członkowskich.Towarzystwo nie posiadało własnej drukarni, korzystało z usług oficyn Feitzingera i Prochaski.

Pierwszą książką opublikowaną przez „Dziedzictwo...” była broszura ks. Ignacego Świeżego O męstwie chrześcijańskim (Cieszyn 1874). W latach 1873-1898 „Dziedzictwo...” wydało kilkadziesiąt pozycji książkowych, każda w nakładzie tysiąca egzemplarzy. Wydawano głównie książki religijne: modlitewniki, kancjonały, dzieła ascetyczne i druki polemiczne. Od zakonu jezuitów towarzystwo otrzymało na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku kilka pozycji, które udostępniono członkom „Dziedzictwa...” (Przewodnik grzesznych ludzi; Namowa do wstrzemięźliwości i Rozważ to dobrze ks. H. Jackowskiego oraz dwunastotomowe wydanie Żywotów Świętych Piotra Skargi). Wśród autorów dominują księża: obok Ignacego Świeżego, który jest twórcą dziewięciu prac wydanych w „Dziedzictwie...”, wymienić trzeba również Henryka Dziekana, Jana Sikorę i Jana Żmijkę, autora Małego Kancjonału..., będącego przeróbką Pracy codziennej ks. Antoniego Janusza. Warto przypomnieć, że ks. Żmijka przekazał „Dziedzictwu...” prawa autorstwa i druku, a także matryce Małego Kancjonału.

W latach 1901-1922 „Dziedzictwo...” wydało czterdzieści siedem pozycji w łącznym nakładzie 205 000 egzemplarzy. Wśród wydawnictw towarzystwa dominują książki o tematyce religijnej autorstwa księży Rudolfa Tomanka, Józefa Bilczewskiego, Ludwika Wrzoła czy Teodora Czaputy. Nakładem „Dziedzictwa...” ukazywały się również teksty literackie, takie jak Janek Stokłosa, ks. Henryka Dziekana, zbiór poezji: Z nad brzegów Olzy i Jasełka śląskie, ks. Emanuela Grima czy powieści Walentego Krząszcza i Antoniego Macoszka, jak również książki o treści geograficznej czy biograficznej. Aktualne problemy społeczne, polityczne i zagadnienia związane z życiem codziennym podejmowano w broszurach.

Również w latach 1923-1939 towarzystwo wydało kilkadziesiąt pozycji książkowych i broszur o różnorodnej tematyce. Podobnie jak w poprzednich latach wśród wydawnictw „Dziedzictwa...” dominowały publikacje o tematyce religijnej, a wśród nich śpiewniki, modlitewniki, książeczki do nabożeństw i zbiory perykop. W tym czasie nakładem towarzystwa ukazały się dwie książki ks. Józefa Londzina: Polskość Śląska Cieszyńskiego (Cieszyn 1924) Kościoły drewniane na Śląsku Cieszyńskim (Cieszyn 1932). Sporo miejsca poświęcono sprawom samego „Dziedzictwa...”, w tym czasie ukazały się dwa wydawnictwa jubileuszowe (Dorobek półwiekowej działalności oświatowej: krótki zarys dziejów i prac "Dziedzictwa Błog[osławionego] Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku" 1873-1923 Rudolfa Tomanka oraz Na 60-lecie "Dziedzictwa bł. Jana Sarkandra" Franciszka Trombali), praca poświęcona założycielowi towarzystwa autorstwa Jana Galicza: Ks. Ignacy Świeży. Jego życie i działalność (Cieszyn 1933) czy Niezłomny Rycerz Chrystusowy (Cieszyn 1932) ks. Teodora Czaputy mówiący o życiu błogosławionego Jana Sarkandra. Ostatnią pozycją wydaną przez „Dziedzictwo...” był śpiewnik katolicki Chwalcie Pana (Cieszyn 1939), którego cały nakład został zniszczony przez hitlerowców i wydany ponownie w 1947 roku. Trzeba przypomnieć, że modlitewnik opracowany przez ks. Rudolfa Tomanka podzielony został na dwie części: modlitewną i pieśniową, a w latach 1909-1931 ukazywał się aż siedmiokrotnie.

Książki wydawane przez „Dziedzictwo...” docierały nie tylko do odbiorców prywatnych (członków towarzystwa). Jak zauważyła Weronika Pawłowicz: „Znalazły się także w zbiorach bibliotek kościelnych, księgozbiorach szkół, uczelni (od 1874 roku członkiem Dziedzictwa” była też Biblioteka Polska Teologów Wrocławskich w Seminarium w Ołomuńcu), kongregacji i sodalicji mariańskich.”

Towarzystwo zajmowało się również wydawaniem kalendarzy. W latach 1877-1920 przygotowano do druku tzw. „Kalendarz Cieszyński”, każdy w 5000 egzemplarzy. Prawo własności „Kalendarza Cieszyńskiego” miała firma wydawnicza Karol Prochaska, później Mayer i Raschka. Pismo redagowali księża: Ignacy Świeży, Jan Sikora i Rudolf Tomanek (w latach 1905-1909). Od roku 1910 towarzystwo wydawało „Kalendarz Dziedzictwa błog. Jana Sarkandra dla ludu polskiego na Śląsku”. W „Kalendarzu...” publikowano krótkie opowiadania, komentarze do wydarzeń politycznych, relacje z wojny, zdjęcia z całego świata, a także informacje aktualne, przydatne w codziennym życiu. W piśmie zamieszczano informacje na temat „Dziedzictwa...” i apele dotyczące nabywania „Gwiazdki Cieszyńskiej”.

„Dziedzictwo...” ze względu na prowadzoną działalność wydawniczą dość szybko zaczęło się starać o własną drukarnię i księgarnię. Po raz pierwszy wniesiono podanie o koncesję do Śląskiego Rządu Krajowego w 1909 roku. Ostatecznie prawo druku towarzystwo uzyskało w 1913 roku (po zakupie drukarni Jana Slanego) pod warunkiem wprowadzenia zmian w statucie. Drukarnia „Dziedzictwa...” rozpoczęła działalność w tym samym roku pod kierownictwem Jana Suchanka, który dotychczas pracował jako zecer w zakładzie Prochaski. Wybuch I wojny światowej spowodował zamknięcie drukarni, gdyż do wojska został powołany cały męski personel zakładu. Ponownie pracę rozpoczęto po wojnie, kiedy podjęto starania o nowy budynek i unowocześnienie drukarni poprzez wyposażenie w nowe maszyny. W 1928 roku pojęto decyzję o budowie nowego budynku przeznaczonego na potrzeby drukarni „Dziedzictwa...” przy ul. Pokoju i Schodowej. Działkę zakupiono od Wydziału Katolickiej Rodziny Sierocej. Wszystkie prace i działania nadzorował komitet budowy drukarni, w skład którego weszli przedstawiciele Wydziału towarzystwa: Jan Branny, ks. Jerzy Buzek, Karol Palarczyk, ks. Rudolf Tomanek, ks. Franciszek Trombala, kierownik drukarni Jan Suchanek oraz architekt Alfred Wiedermann i budowniczy Józef Nossek. Do poświęcenia nowej drukarni doszło 29 grudnia 1929 roku.

W lipcu 1919 roku władze „Dziedzictwa...” zwróciły się do Rządu Krajowego w Opawie z prośbą o udzielenie pełnej koncesji księgarskiej i do cieszyńskiego starostwa o zgodę na handel dewocjonaliami i założenie składu papieru. Po uzyskaniu stosownych pozwoleń towarzystwo otwarło księgarnię w wynajętym lokalu przy ul. Szersznika w Cieszynie. Księgarnia Dziedzictwa została wpisana w rejestr Powszechnego Związku Księgarzy i Wydawców Polskich w Warszawie 13 lutego 1926 roku. W tym roku zdecydowano o otwarciu nowej i znacznie większej księgarni połączonej ze składem papieru i sprzedażą dewocjonaliów przy Placu św. Krzyża, w pobliżu kościoła parafialnego. Kierownikiem księgarni został Bernard Dziedziak.

Dopełnieniem działalności wydawniczo-księgarskiej prowadzonej przez „Dziedzictwo...” było otwarcie biblioteki. Trzon zbioru stanowiły książki pochodzące z Biblioteki Teologów Polskich w Widnawie, która została zlikwidowana w 1917 roku, a jej księgozbiór został przekazany cieszyńskiemu towarzystwu. Biblioteką, która działała na tyłach domu na Starym Targu, kierował ks. Franciszek Trombala. Wydział „Dziedzictwa...” zdecydował, że księgozbiór ma być uzupełniany o dzieła wychodzące na Śląsku, wszystkie wydawnictwa towarzystwa i druki publikowane w jego drukarni. Zapis w testamencie ks. prałata Józefa Londzina z 1929 roku w znaczący sposób wzbogacił zbiory biblioteki „Dziedzictwa...”. Oprócz prywatnego księgozbioru i kompletu wszystkich roczników „Gwiazdki Cieszyńskiej” ks. Londzin przekazał towarzystwu również prawa do tego pisma i jego majątku. Wydział „Dziedzictwa...” utworzył komitet wydawniczy i redakcyjny „Gwiazdki Cieszyńskiej” oraz zaangażował na jej administratora Karola Ferdynanda Sabatha, który prowadził pismo aż do wybuchu II wojny światowej.

„Dziedzictwo błogosławionego Jana Sarkandra...” po 1945 roku

Po zakończeniu wojny w 1945 roku ukonstytuował się nowy zarząd „Dziedzictwa...” z ks. Leopoldem Biłko na czele. Władze komunistyczne odrzucały kolejne wnioski wnoszone do starostwa cieszyńskiego z prośbą o zarejestrowanie tego katolickiego stowarzyszenia. Ostatecznie w 1948 roku towarzystwo rozwiązano, a jego majątek przekazano diecezji katowickiej.

W 1993 roku powrócono do idei „Dziedzictwa bł. Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku". Sąd Wojewódzki w Bielsku-Białej zarejestrował Stowarzyszenie "Dziedzictwo św. Jana Sarkandra”, którego prezesem został ks. Henryk Satława. W zarządzie towarzystwa znaleźli się: Tadeusz Brachaczek, Franciszek Hess-Halski, Emilia Skupień, Roman Szwanda i Karol Branny. Stowarzyszenie odzyskało część utraconego majątku, m.in. Księgarnię przy pl. Św. Krzyża oraz zdewastowaną kamienicę przy Starym Targu. Od 1994 roku stowarzyszenie wydaje czasopismo "Dziedzictwo" o tematyce społeczno-religijnej, a od roku 1997 prowadzi działalność oświatową, gdyż zarządza Katolickim Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącym im. św. Melchiora Grodzieckiego w Cieszynie. Od 16 grudnia 2014 roku prezesem „Dziedzictwa św. Jana Sarkandra” jest ks. biskup Roman Pindel.

Bibliografia

1. Galicz J., Ks. Ignacy Świeży. Jego życie i działalność, Cieszyn 1933.
2. Moroń F., Dziedzictwo bł. Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku. Przypomnienie i uzupełnienie, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 1980,, R. 13, s. 279-307.
3. Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, Katowice 1996.
4. Statut Stowarzyszenia: Dziedzictwo błog[osławionego] Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku w Cieszynie, Cieszyn 1934.
5. Świeży I., Na pamiątkę dwudziesto-pięcioletniego jubileuszu Dziedzictwa błogosławionego Jana Sarkandra dla ludu polskiego na Śląsku, Cieszyn 1898.
6. Tomanek R., Dorobek półwiekowej działalności oświatowej: krótki zarys dziejów i prac "Dziedzictwa Błog[osławionego] Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku" 1873-1923: wydany z okazji 50-letniego jubileuszu, Cieszyn 1924.
7. Trombala F., Na 60-lecie "Dziedzictwa bł. Jana Sarkandra": szkic jego prac i wysiłków w latach 1923-1933, Cieszyn 1934.
8. Ustawy Dziedzictwa bł. Jana Sarkandra dla ludu polskiego na Śląsku, Cieszyn [ok. 1873].

Źródła on-line

ŚBC

1. „Gwiazdka Cieszyńska” 1873, nr 26.
2. „Gwiazdka Cieszyńska” 1873, nr 49.
3. Sprawozdanie z czynności Dziedzictwa bł. Jana Sarkandra dla ludu polskiego na Ślasku za rok 1883 i 1884
4. Kalendarz Dziedzictwa Błog. Jana Sarkandra dla ludu polskiego na Śląsku