Kościół Ewangelicko-Augsburski na ziemi częstochowskiej

(ang. Lutheran Church in Chęstochowa,niem. Evangelische Kirche A. B. in Częstochowa)

Autor: prof. dr hab. Beata Urbanowicz

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Początki

Pierwsze informacje dotyczące ewangelików w Częstochowie i regionie datowane są na koniec XVIII wieku. W 1802 roku powstały dwie kolonie nienieckie w miejscowościach Czarny Las (Hilbach) oraz Kamienicy Polskiej, zasiedlone przez rzemieślników z Niemiec i Czech, którzy założyli tam ewangelicką gminę wyznaniową.

Organizację kościelną przeniesiono do Częstochowy, ponieważ zyskiwała ona na znaczeniu jako prężny ośrodek rzemieślniczo-przemysłowy i węzeł kolejowy. Tym samym miasto przyciągało wielu kupców i przemysłowców pochodzenia niemieckiego z Wielkopolski, Dolnego i Górnego Śląska oraz Śląska Cieszyńskiego. Aby zaspokoić potrzeby religijne ewangelików, których w 1882 roku mieszkało już w Częstochowie 197 na 21.213 mieszkańców co stanowiło około 0.9% ogółu ludności, postanowiono utworzyć w filię parafii ewangelickiej. Decyzję tą zatwierdzono pismem Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego z dnia 21 października 1853 roku. Objęcie stanowiska pastora powierzono ks. Ludwikowi Műllerowi. Rozwijał on i umacniał parafię. Rozpoczął starania uwieńczone sukcesem o utworzenie cmentarza ewangelickiego w mieście. W roku 1853 ewangelicy częstochowscy otrzymali 165 prętów ziemi przy katolickim cmentarzu świętego Rocha w celu utworzenia własnej nekropolii. Poświęcenie cmentarza nastąpiło w 1860 roku.

O sile środowiska częstochowskich ewangelików świadczyć może fakt powstania w mieście w roku 1869 szkoły ewangelickiej. Pastor podjął również działania zmierzające do budowy świątyni ewangelickiej ponieważ nabożeństwa odbywały się w domach prywatnych. Inicjatywę tę wsparła także czasowo przebywająca w mieście w roku 1856 cesarzowa – matka Aleksandra Fiodorowna. Niestety pomimo starań ks. Ludwika Műllera nie udało się zrealizować tego zamierzenia. Dopiero w roku 1870 zwrócono się do Magistratu z prośbą o podarowanie placu pod budowę świątyni ewangelickiej. Ówczesne władze miejskie przychylnie ustosunkowały się do prośby i w roku 1871 ksiądz Ludwik Műller w imieniu parafii ewangelickiej przyjął darowiznę w postaci placu budowlanego przy ulicy Ogrodowej numer 8 w Częstochowie. Rok później opracowano kosztorys budowy. Z powodu braku wystarczających środków finansowych zdecydowano się na budowę Domu Modlitwy. Dzięki składkom wiernych oraz zapomodze Stowarzyszenia im. Gustawa Adolfa z Lipska budowę rozpoczęto. W dniu 24 czerwca 1882 roku dokonano poświęcenia budynku sakralnego przez Generalnego Superintendenta ks. Pawła von Evertha. Z ofiar wiernych zakupiono wyposażenie Domu Modlitwy.

Założenie parafii

W celu wzmocnienia środowiska częstochowskich ewangelików i ubogacenia ich życia duchowego postanowiono w roku 1901 utworzyć w Częstochowie parafię z własnym proboszczem i wybudować kościół. Na jego budowę wierni na zebraniu w dniu 2 września 1901 roku zobowiązali się płacić stałe i regularne składki oraz składać dobrowolne ofiary. W roku 1905 uzyskano zgodę na przekształcenie fili częstochowskiej w samodzielną parafię z dołączeniem filiału Panki z parafii wieluńskiej. W związku z tym częstochowscy ewangelicy podjęli działania zmierzające do budowy kościoła. Zajęto się opracowaniem projektu świątyni i zbieraniem środków finansowych. Ich podstawę stanowił zapis w wysokości 6 000 rubli sporządzony przez Krystynę Lubowską z domu Nofer. Zarząd nad środkami finansowymi zgromadzonymi na budowę świątyni powierzono częstochowskiemu przemysłowcowi Adolfowi Franke, który zasiadał także w Radzie Miejskiej i organizował pomoc dla najuboższych mieszkańców Częstochowy. Natomiast funkcje skarbnika pełnili kolejno Enoch Eckert i Gustaw Pudewill. W roku 1909 ukonstytuował się Komitet Budowy Kościoła w osobach: Ludwik Buhle, Adolf Franke, Aleksander Heininger, Bolesław Holler, Edmund Klawe, Karol Kreter, Wacław Olszyński, Jan Straub. Jego zadaniem było zarządzanie zgromadzonymi funduszami, administracja budowy oraz zaopatrywanie w konieczne materiały. W styczniu 1911 roku, zaaprobowano plan budowy świątyni ewangelickiej w Częstochowie opracowany przez firmę Ludwika Buhlego, a we wrześniu tego roku zakupiono na cele budowy plac wielkości 13 742 łokci kwadratowych od pana Pomorskiego przy ulicy Centralnej (obecnie Śląska). Rok później Kolegium Kościelne wraz z Komitetem Budowlanym postanowiło pojąć próbę budowy kościoła w stylu neogotyckim, a koszt tego przedsięwzięcia szacowano na kwotę 6 300 rubli. Zadanie to powierzono firmie budowlanej Allert i Buhle z Częstochowy. Plan świątyni wykonał architekt Allert. Częstochowscy ewangelicy postanowili, iż świątynia ta ma być monumentalna o cechach neogotyckich, aby tym samym zaakcentować siłę i znaczenie swojego środowiska i gminy wyznaniowej, a jednocześnie miała ona stanowić przeciwwagę dla innych budowli sakralnych w katolickiej Częstochowie. Wmurowanie kamienia węgielnego miało miejsce w 6 czerwca 1912 roku, przy licznym udziale przedstawicieli ewangelików z Częstochowy, Zagłębia i Warszawy, miejscowych władz oraz reprezentacji przemysłu rzemiosła i handlu wywodzącego się ze środowiska ewangelików osiadłych w Częstochowie i okolicy. Wzmocnieniem parafii ewangelickiej w Częstochowie były również wybory w dniu 10 lipca 1912 roku jej pierwszego proboszcza, a został nim ks. Leopold Wojak z Brzezin Łódzkich.

W roku 1913 kontynuowano prace budowlane oraz podjęto decyzję o budowie plebanii. Na jej parterze miała znajdować się szkoła i mieszkanie kantora, natomiast na piętrze pomieszczenia dla pastora. Jej ogólny koszt szacowano na 15 000 rubli. Jednakże z powodu trudności finansowych oraz chęci szybkiego ukończenia budowy kościoła prace związane powstaniem plebanii zawieszono. Świątynia ewangelików częstochowskich powstawała w dość szybkim tempie, między innymi, dzięki składkom wiernych i ich darowiznom. I tak instalacja elektryczna powstała na koszt rodziny rejenta Augusta Rősslera. Dzwony wykonane przez firmę Czerniewicza były darem Steinhagenów. Witraże zakupiły rodziny Buhle, Franke, Roder. Z kolei Aureliusz Wunsche ofiarował trójdzielny dębowy ołtarz, którego centrum stanowił obraz Wniebowstąpienia Pańskiego autorstwa profesora Karla Lindera. Rodzina Klawe podarowała dywan, a dębowa ambona była kupiona przez innych obywateli ziemskich z częstochowskiej gminy wyznaniowej. Chrzcielnica kościelna swoim kształtem nawiązywała do baptysteriów pierwszych chrześcijan i zwieńczona była metalowym krzyżem. Witraże pochodzące z warszawskiej firmy „Franciszka Białkowskiego” prezentowały motywy Narodzenia, Chrztu i Zmartwychwstania Jezusa. Ozdobę świątyni stanowił neobarokowy XIX-wieczny żyrandol. Wnętrze kościoła charakteryzowało się jednak pewnego rodzaju surowością i ascetyzmem wynikającym z założeń estetycznych luteranizmu.

W dniu 8 grudnia 1913 roku kościół ewangelicki w Częstochowie został poświęcony przez superintendenta generalnego Juliusza Bursche z Warszawy. W uroczystości uczestniczyło 24 księży, którzy głosili homilie oraz odprawiali liturgię zarówno w języku polski jak i niemieckim. Powstała świątynia była utrzymana w stylu neogotyckim, na rzucie krzyża łacińskiego z ostro zaznaczoną strzelistą wieżą. Kościół jest budowlą jednonawową o sklepieniu krzyżowo-żebrowym i czteroprzęsłowym korpusie z wielobocznymi zakrystiami. Wieża posiada typową gotycką czworoboczną czteropiętrową fasadę uwieńczoną trasami widokowymi. Chełm wieży ma formę iglicy. Niegdyś zdobiły ją zegary, które jednak uległy zniszczeniu podczas działań wojennych. Kościół ma gotyckie portale, rozety i gwiaździste witraże. Boki tej budowli posiadają trójkątne szczyty a korpus nakryty jest dwuspadowymi dachami.

Parafia w czasie I wojny światowej

W trakcie trwania I wojny światowej życie parafialne zostało ograniczone, niektórzy członkowie gminy ewangelickiej w Częstochowie zostali wcieleni do wojska, inni wyjechali z miasta.

Ksiądz Leopold Wojak w trosce o religijne wychowanie młodego pokolenia od 1917 roku rozpoczął na plebanii lekcje religii. Natomiast w roku 1916 proboszcz częstochowskiej parafii ewangelickiej obchodził jubileusz 25-lecia pracy duszpasterskiej. Z tej okazji „Goniec Częstochowski” napisał: „Człowiek o wysokiej kulturze umysłowej. Niezmiernie skromny, miłujący gorąco Ojczyznę, spieszący zawsze bez reklamy i rozgłosu z pomocą materialną i moralną wszystkim tym, którzy zwrócą się do Niego. Jako pasterz gminy ewangelickiej, placówki odpowiedzialnej i trudnej, zwłaszcza ze względu na niejednolitość narodowościową parafian, zawsze pełen taktu i wyrozumienia, stara się zadość uczynić potrzebom duchowym jednych i drugich.” W tym miejscu należy podkreślić także patriotyzm księdza Wojaka, który w październiku 1917 roku podczas synodu w Łodzi, gdzie próbowano narzucić Kościołowi Ewangelicko-Augsburskiemu w Polsce niemiecki charakter, demonstracyjne opuścił obrady. Pod koniec wojny na przełomie lutego i marca 1918 roku parafia utraciła dwa dzwony kościelne i jeden w kaplicy cmentarnej zarekwirowane dla potrzeb wojskowych. Również jednym ze skutków działań wojennych był pochówek na cmentarzu ewangelickim 107 ciał żołnierzy niemieckich, dlatego zabrakło miejsca na kolejne mogiły. W związku z tym w 1919 roku Kolegium Kościelne zajęło się sprawą poszerzenia cmentarza ewangelickiego o obszar zagarnięty w roku 1898 przez władze rosyjskie. Rada Miejska Częstochowy dekretem z dnia 24 listopada 1919 roku wyraziła zgodę na zmianę granic nekropolii częstochowskich ewangelików. Postanowienie to zatwierdził w dniu 28 kwietnia 1920 roku ówczesny Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Tadeusz Łopuszański. Jednakże na skutek zmian personalnych w Magistracie i negatywnego stanowiska kościoła katolickiego zwlekano z realizacją tego postanowienia. Wiceprezydent Częstochowy Antoni Januszewski wyznaczył termin przyłączenia spornej działki na dzień 16 września 1920 roku. Jednakże na skutek protestów ks. Mariana Nassalskiego proboszcza parafii św. Barbary w Częstochowie, zamiaru tego nie zrealizowano. Ostatecznie w czerwcu 1921 sprawę tą definitywnie zakończono, ponieważ częstochowscy ewangelicy otrzymali od władz miejskich 100 prętów (1/3 morgi) gruntu z byłego cmentarza prawosławnego dla potrzeb swojej nekropolii.

W okresie międzywojennym parafia ewangelicka w Częstochowie liczyła około 1500 wiernych. Działały przy niej dwa domy modlitwy, stacje kaznodziejskie, szkółka niedzielna, kobiecy komitet opieki społecznej, przytułek dla starców i chór kościelny. Już po wojnie 10 lipca 1919 roku zakupiono dla parafii ewangelickiej plac od Jankiela Guzla w celu budowy przyszłej plebanii. W 1920 roku powrócono ponownie do sprawy nauczania religii ewangelickiej. Tę kwestię sygnalizował inspektorowi szkolnemu Walerianowi Kuropatwińskiemu, ks. Leopold Wojak. Dotychczas nauka religii ewangelickiej odbywała się w szkole przy ulicy Krakowskiej, a prowadził ją Edward Znajkus. W tym samym roku utworzono w Częstochowie Związek Młodzieży Ewangelickiej, którego zadaniem była integracja młodego pokolenia oraz szerzenie kultury, edukacji i oświaty.

W latach 1921-1922 pomimo trudności finansowych w parafii dokonano wielu remontów i prac naprawczych miedzy innymi dachu, sali konfirmacyjnej, zakrystii. Fundusze pochodziły z reguły z dobrowolnych ofiar parafian. Przykładowo Aureliusz Wunsche z Nieznanic ofiarował 50 000 marek. O sile częstochowskich ewangelików świadczyć może fakt udziału w Synodzie Konstytucyjnym Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce 20 czerwca 1922, delegata Alfonsa Klawe. W trakcie obrad Klawe wykazał troskę związaną z prawodawstwem kościelnym.

W skład Komitetu Budowlanego weszli: Cohard Jensen, Wilhelm Helman, Karol Kreter, Kazimierz Nehring, Adolf Steinhagen, Julian Wiśniowski. Komitet budowlany zamówił plan i kosztorys obiektu w częstochowskiej firmie budowlanej Allert i Buhle. Koszt inwestycji opiewał na 85 000 złotych. W listopadzie 1930 roku budowę ukończono. W budynku zamieszkał proboszcz gminy ewangelickiej ks. Leopold Wojak, kantor Rudolf Kamen oraz zakrystian Ernest Krauze.

Kolejną inwestycją w parafii były dzwony. W roku 1928 Ludwik Buhle ufundował mały i średni dzwon na wierzy kościelnej a duży dzwon zakupił Aleksander Steinhagen. Kolegium Kościelne zamówiło także dwa dzwony w giserni Karola Schwabego. Dzwony zawisły w kościele w roku 1929, a ich poświęcenia w dniu 30 maja 1929 roku dokonał ks. biskup Juliusz Bursche.

Rozwijała się także działalność Związku Młodzieży Ewangelickiej, który otrzymał nową siedzibę w domu Frankego. Na jego czele w roku 1924 stanął dr Alfred Franke, po nim w roku 1927 funkcje tą przejął Paweł Belke. Pracował on nad pogłębianiem duchowości religijnej jego członków oraz podejmował działania na rzecz parafii. Dzięki staraniom Związku wygłaszane były odczyty o tematyce teologicznej i naukowej, pogadanki biblijne, organizowano projekcje filmów, loterie oraz gwiazdki dla dzieci. Szczególną aktywność na polu filantropijnym przejawiła pani Maria Steinhagen. Prężnie działała także prowadzona przy parafii szkółka niedzielna założona przez ks. Wojaka. Po okresie stagnacji w latach 1928-1930 w jej zajęciach uczestniczyło od 50 do 60 dzieci. Parafia odczuła boleśnie kryzys gospodarczy, spadła liczba wiernych zmniejszyły się przychody. Jednak pomimo to w 1932 roku zorganizowano przy kościele przytułek dla starców, a w starym domu parafialnym umieszczono dwie ubogie wdowy. Na skutek podeszłego wieku i próśb ks. Wojaka w 1935 roku przydzielono do posługi duszpasterskiej parafii częstochowskiej wikariusza Emila Dawida. W dniach 31 października 1 listopada roku 1937 odbył się w Częstochowie Okręgowy Zjazd Młodzieży Ewangelickiej, któremu przewodniczył Paweł Belke i ks. Leopold Wojak.

W roku 1938 przy wsparciu biskupa Juliusza Bursche i rodziny Steinhagenów nastąpił generalny remont kościoła. W latach 1936-1937 wybudowano na cmentarzu ewangelickim domek dla grabarza Artura Franke, który tym samym mógł sprawować ciągłą opiekę nad nekropolią. W roku 1939 na cmentarzu powstała również dzięki ofiarności rodziny Steinhagenów kaplica. Wybudowana ona została według projektu architektonicznego inżyniera Tadeusza Wróblewskiego. W trakcie robót budowlanych związanych z powstaniem kaplicy dokonano także prac porządkowych na cmentarzu. Dozorujący budowę inżynier Artur Franke osobiście dopilnował posadzenia 135 drzew i 300 krzewów ozdobnych ofiarowanych przez rodzinę Steinhegenów. Na cmentarzu pochowanych zostało wielu zasłużonych dla miasta i regionu ewangelików miedzy innymi księża posługujący w parafii, burmistrz Częstochowy Ignacy Berneck, aktorzy Henryk Max, Maria Murawska-Czaderska, budowniczy kościoła Ludwik Buhle, generał Wittek de Witte. Znajdują się także symboliczne mogiły ewangelików, którzy stracili życie podczas wojen, powstań narodowych oraz zrywów patriotycznych.

W okresie wojny w lutym 1940 roku władze okupacyjne wydały okólnik na mocy, którego ewangelicka organizacja kościelna w Polsce miała być oparta na zasadzie narodowościowej. Niemieckie parafie miały mieć niemieckich kapłanów, a polskie polskich. W związku z tym ksiądz Wojak był odsunięty od sprawowania liturgii i przez pewien cza nie mógł głosić kazań. Odtąd w parafiach polskiej i niemieckiej funkcjonowały odrębne Rady Kościelne. Tworzono imienne listy parafian narodowości polskiej i niemieckiej Z Polskiej Rady Kościelnej usunięto także aktywnego działacza tej organizacji Stefana Olszyńskiego, który został uwięziony w obozie oświęcimskim, gdzie zmarł. Parafianie niechętnie godzili się na prace w wyżej wymienionych gremiach a Artur Franke, Reinhold Glocksin i Jan Staub odmówili przyjęcia mandatu. W 1940 roku parafia była zmuszona oddać na rzecz miasta 1200 m placu kościelnego w celu poszerzenia ówczesnej ulicy Żelaznej. We wrześniu 1941 roku z kościoła zabrano trzy dzwony. W tym też roku administratorem Niemieckiej Częstochowskiej Parafii Ewangelickiej został Ryszard Horn z Radomska. W 1941 roku Generalny Gubernator wydał zarządzenie dotyczące podziału majątku kościoła ewangelickiego, zgodnie z którym wszystkie nieruchomości miały przypaść stronie niemieckiej. Natomiast Rada Kościelna Polskiej parafii stała na stanowisku, iż większość majątku parafialnego pochodzi ze źródeł polskich. Ich protest nie został jednak uwzględniony. W październiku 1944 przybył do Częstochowy niemiecki duszpasterz Gerhard Richter. Prowadził on liturgię w języku nienieckim, natomiast ks. Wojak w języku polskim. Parafia udzieliła także schronienia przybywającym do Częstochowy powstańcom warszawskim. Wszystkim potrzebującym gościnę i wsparcie ofiarował ks. Leopold Wojak.

Podczas wycofywania się wojsk niemieckich w roku 1945 wybuch amunicji zniszczył kościelne witraże i częściowo uszkodził strukturę całej budowli. W 1945 roku wraz z wkroczeniem do miasta Armii Czerwonej rozpoczął się nowy okres w dziejach parafii. Wprawdzie ks. Wojak znów stał się pełnoprawnym proboszczem, lecz na plebanii usytuowano posterunek Milicji Obywatelskiej, a w pomieszczeniach kościelnych tymczasowy areszt. Kościół stracił wielu swoich członków, pozostałym odebrano ich majątki. Wskutek braku płynności finansowej parafia utraciła oszczędności. W lipcu 1945 po wstępnych pracach porządkowych odprawiono w kościele pierwsze nabożeństwo, celebransami byli księża Leopold i Tadeusz Wojakowie. Podczas nabożeństwa wspominano parafian, którzy stracili życie w czasie wojny, modlono się między innymi za Stefana Olszyńskiego, Alfreda Franke, Hugona, Wiktora i Jerzego Cyglerów i innych.

W 1945 roku zgłosił się do władz parafii katolicki ksiądz Szczeciński z propozycją, aby kościół ewangelicki został przemianowany na rzymskokatolicki kościół garnizonowy. Za świątynią ewangelicką wstawili się między innymi mecenas Michał Wojak oraz ks. Jan Szeruda zastępca biskupa, którzy interweniowali u Ministra Sprawiedliwości. Na skutek protestów wiernych zamiaru tego nie zrealizowano. W 1946 roku z powodu utraty budynku sakralnego przez Parafię Prawosławną w Częstochowie, Rada Parafialna Kościoła Ewangelickiego zezwoliła na sprawowanie nabożeństw prawosławnych w sali konfirmacyjnej. W roku 1948 należało przeprowadzić niezbędne prace konserwatorskie w kościele fundusze pozyskano dzięki wsparciu ze strony Ministerstwa Administracji Publicznej oraz pożyczce. Wówczas to przebudowano południowowschodnią fasadę oraz wieżyczki.

W dniu 25 października 1951 roku ks. Leopold Wojak obchodził 60-lecie swojej ordynacji. Nabożeństwo z tej okazji celebrowali księża: Tadeusz Wojak, Adolf Gloc, a kazanie wygłosił Henryk Wendt. Ze względu na podeszły wiek z dniem 1 września 1953 roku ksiądz Wojak przeszedł w stan spoczynku. Ostatnie swoje nabożeństwo odprawił 25 października 1953 roku. Żegnali go w imieniu Rady Parafialnej Stefan Wojak, Komitetu Pań ,Lucyna Olszyńska, a reprezentantką dzieci i młodzieży była Irena Sauter.

W roku 1953 proboszczem parafii został Ryszard Neuman i funkcję tę piastował do 1979 roku. W 1956 uznano za konieczny remont kościoła, pokrycie dachu, renowację tynków, wentylacji, izolacji murów, przebudowanie pilastrów. Remontowano wieże, wzmocniono mury, naprawiono dach i główną nawę kościoła. W latach 70-tych pomalowano jego wnętrze.

W dniu 12 kwietnia 1963 roku obchodzono uroczyście 50-lecie poświęcenia kościoła. W roku 1968 przyłączono do parafii częstochowskiej dwie parafie ewangelickie w Piasku i Lublińcu. Tym samym w 1968 parafia liczyła 344 członków. W czasie działań wojennych również uległa zniszczeniu kaplica cmentarna, i powoli popadała w ruinę. Dlatego dzięki ofiarom i datkom w latach 1967-1971 dokonano jej renowacji. Pracami kierował inż. Artur Franke, ks. Ryszard Neuman i Karol Steinhagen. W 1987 kaplica została wpisana do rejestu zbytków.

W 1978 nieznani sprawcy dokonali włamania do Kościoła. Zniszczeniu uległy żyrandole, kinkiety, lichtarze, skradziono mikrofon, zestaw nagłaśniający,. Straty oszacowano na około 100 000 zł. W następnym roku na skutek niewykrycia sprawców milicja umorzyła śledztwo w tej sprawie. Rok 1979 był dla parafii przełomowy zmienił się proboszcz, funkcję tę przejął Paweł Anweiler i pełnił ją do roku 1991. Ryszard Neuman został mianowany proboszczem parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Katowicach. Nowy proboszcz prowadził szeroką i wszechstronną posługę duszpasterską w częstochowskiej parafii ewangelickiej. W 1980 roku odbyła się tam pasyjna ewangelizacja pod hasłem „Poselstwo krzyża”. Prowadził ją ks. Roman Mikler i siostra Maria Kunert. W tym też czasie przypadała 450 rocznica Konfesji Augsburskiej. Z tej to okazji rozpoczęto akcję otwartych drzwi dzięki, której wielu mieszkańców Częstochowy i obcokrajowców mogło poznać ewangelicką świątynię. W 1981 miała miejsce ewangelizacja reformacyjna prowadzili ją ks. Tadeusz Raszyk i siostra Ruta Fromm. W tym samym czasie wznowiła działalność szkółka niedzielna przy częstochowskiej parafii, a prowadziła ją Edyta Pastucha. Od roku 1987 działała przy kościele księgarnia prowadzona przez Polskie Towarzystwo Ewangelickie Oddział w Częstochowie. Natomiast w latach 1989 do 2000 funkcjonowała kościelna apteka, służyła ona pomocą przede wszystkim ubogim mieszkańcom miasta, a wiele specjalistycznych lekarstw przekazano do miejskich szpitali i przychodni. Częstochowskie środowisko ewangelickie aktywnie włączyło się również w działalność charytatywną, co szczególnie widoczne było w okresie kryzysu gospodarczego. Świadczyć może o tym fakt, że w latach 1981- 1991 do parafii dotarło 21 transportów humanitarnych z Hagen w Niemczech. Podstawę konwojów stanowiły lekarstwa, żywność, odzież dla potrzebujących mieszkańców miasta i okolic. W 1987 parafia zbierała żywność dla Monaru. Również dzięki pastorowi Anweilerowi odbywały się nabożeństwa ekumeniczne, odczyty, wykłady, występy chórów, wieczory poezji, wieczornice ekumeniczne, projekcje filmów. Parafia aktywnie uczestniczyła w Dniach Kultury Ewangelickiej odbywanych w latach 1985-1989.

W tym czasie nie zapominano także o koniecznych remontach w latach 1988-1989 pokryto blachą miedzianą dach i odnowiono wieże kościoła. Z kolei w roku 1987 parafia otrzymała w darze elektryczne organy. Posługa duszpasterska ks. Anweilera w Częstochowie dobiegła końca, ponieważ mianowany został on proboszczem Parafii Ewangelicko Augsburskiej w Bielsku-Białej, a następnie Biskupem Diecezjalnym Diecezji Cieszyńskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. W roku 1991 proboszczem został Henryk Kurzawa. Udostępnił on w dniach od 12 do 15 sierpnia 1991 roku kościół dla potrzeb VI Światowego Dnia Młodzieży. Odbywały się w nim wówczas nabożeństwa ekumeniczne, wystawy, a kazania głosił ks. Jan Gross. Nadmienić należy, że wizyty papieskie Jana Pawła II stanowiły trwały impuls wpływający na ożywienie życia religijnego i dialogu ekumenicznego w Polsce i dalsze umocnienie pozycji Częstochowy we współczesnej kulturze religijnej.

W 1992 w częstochowskiej parafii ewangelickiej miał miejsce jubileusz 80-lecia poświęcenia kamienia węgielnego pod budowę kościoła. Z tej okazji nabożeństwo celebrował ks. biskup Jan Szerk, ks. biskup Rudolf Pastucha i Paweł Anweiler. Po odnowieniu wnętrz kościelnych od roku 1993 odbywały się w nim koncerty w ramach Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Sakralnej „Gaude Mater.” Korzystała również z gościny częstochowskich ewangelików Filharmonia Częstochowska, Chór Politechniki Częstochowskiej. Doskonałą akustykę świątyni wykorzystywała także Filharmonia Lwowska, koncertowały między innymi chór z Niemiec „Collegium vocale Bochum”, chór synagogi żydowskiej „Pod białym bocianem’ z Wrocławia oraz zespół „Collegium pro musica sacra” z Chorwacji.

W 2000 roku kontynuowano nabożeństwa ekumeniczne z okazji Święta Zesłania Ducha Świętego. W ich ramach kazania głosili biskupi katoliccy Stanisław Nowak i Antoni Długosz oraz Rudolf Pastucha − Zwierzchnik Diecezji Katowickiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, Zdzisław Tanda − Zwierzchnik Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Polsce Jerzy Szotmiller – Zwierzchnik Diecezji Krakowsko-Częstochowskiej Kościoła Polsko Katolickiego, ks. kanonik Mirosław Drabiuk − Proboszcz Częstochowskiej Parafii Prawosławnej. Dnia 19 stycznia 2013 roku w ramach Tygodnia Modlitwy o Jedność Chrześcijan odbyło się spotkanie ekumeniczne, na które przybyli przedstawiciele kościołów; rzymskokatolickiego, prawosławnego, polskokatolickiego, Wyższego Seminarium Duchownego w Częstochowie, lokalne media katolickie i liczna grupa mieszkańców miasta. Nabożeństwa ekumeniczne odbywały się także z okazji świąt narodowych. Należy nadmienić, iż w odniesieniu do ewangelików podkreślano ich patriotyzm, oddanie dla sprawy niepodległości Ojczyzny. Wielu z nich brało udział w powstaniach narodowych, rewolucji 1905-1907, Legionach Polskich, obronie Lwowa „wojnie polsko-bolszewickiej”, powstaniach śląskich, kampanii wrześniowej, konspiracji niepodległościowej 1939-1945. Nabożeństwa ekumeniczne były transmitowane przez „Radio Katowice”.

W ewangelickiej świątyni odbywały związane z festiwalem „Gaude Mater” wystawy obrazów i fotografii. Ich pomysłodawcami i twórcami byli częstochowski plastyk Władysław Ratusiński i fotografik Zbigniew Burda. Środowisko skupione wokół parafii ewangelickiej otwarcie i aktywnie współpracowało z Ośrodkiem Kultury w Częstochowie. Od 1997 „Radio Jasna Góra” udostępnia czas antenowy na audycje ewangelickie, rozmyślania biblijne, aktualne problemy, wydarzenia historyczne, działania ekumeniczne, spotkania z dostojnikami z kraju i zagra-nicy. W świątyni przyjmowani są także goście zagraniczni. W 2012 roku miała miejsce ekumeniczna wizyta grupy ewangelicko-katolickiej młodzieży z miasta Linz w Austrii. Parafia aktywnie włącza się również w rozwój życia kulturalnego, które w dużej mierze integruje społeczność miasta. Była ona organizatorem między innymi: Święta Reformacji, Dni Kultury i Wiary, Dziękczynne Święto Żniw, którym towarzyszą koncerty muzyczne. W 2000 roku ks. Henryk Kurzawa został mianowany proboszczem w Bytomiu, a na jego miejsce do Częstochowy przybył ks. Marcin Hintz. W ostatnim czasie kontynuowano prace konserwatorskie i remontowe w świątyni. W 2002 roku prowadzono w kościele prace malarskie według projektu plastyka Wojciecha Białka z Katowic. Ostatnie prace remontowe wykonano w 2013 roku, a dzięki dotacji z Urzędu Miasta renowacje przeszły mury i budynki kościelne. Świątynia pozyskała też nowe organy. W 2015 roku odbył się w niej koncert organowy w ramach Festiwalu Muzyki Organowej i Kameralnej. Kontynuowana jest też tradycja Dni Modlitwy i nabożeństw ekumenicznych, które są transmitowane przez lokalną TV Orion. Dzieje świątyni ewangelickiej w Częstochowie pozostają nierozerwalnie związane z historią i kulturą miasta, a od roku 1993 została ona wpisana do rejestru zabytków województwa częstochowskiego.

Nieliczna społeczność ewangelicka skupiona wokół kościoła i parafii silnie zaznaczyła się w dziejach politycznych, kulturowych i gospodarczych miasta i regionu a ich aktywność zawodowa znana była nie tylko w Polsce, lecz także poza jej granicami.

Bibliografia

1. „Goniec Częstochowski” 25 X 1916.
2. Archiwum Państwowe w Częstochowie, Akta Magistratu Miasta. Częstochowy sygn.: 932; 4741; 4792; 5048; 5195; 5956; 5171; 5200; 5217; 6136; 7684; 7688.
3. Gastpary W., Protestantyzm w Polsce w dobie dwóch wojen światowych. Cz 2. 1939-1945, Warszawa 1981.
4. Heim K., Istota ewangelicyzmu, „ Przegląd Ewangelicki” 1938.
5. Jakubowski Z, Świątynia częstochowskich ewangelików, w: Społeczność protestancka w ziemi lipskiej w XVIII-XX wieku, red. Z Jakubowski, Częstochowa 1996.
6. Katalog zbytków sztuki w Polsce, red. Z. Rozanow, E. Smulikowska, cz1. Stare i Nowe Miasto. Częstochówka i przedmieścia, Warszawa 1995.
7. Kurzawa H, Dzieje Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Częstochowie, Częstochowa 2001.
8. Majchrzak R., Luteranie w Częstochowie. „ Wczoraj i dziś” Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Częstochowie. (W) Ziemia Częstochowska XXXIX, red. M. Antoniewicz, G. Majkowski, Częstochowa 2013.
9. Makowski S., Kościół Częstochowski, Częstochowa 2000.
10. Ryl. P, Kościół Ewangelicko-Augsburski Wniebowstąpienia Pańskiego w Częstochowie, (W) „Almanach Częstochowy”, Częstochowa 1997.
11. Sętowski J, Cmentarz ewangelicko-augsburski w Częstochowie. Przewodnik biograficzny, Częstochowa 2006.
12. Sętowski J, Ewangelicy częstochowscy 1918-1939. (W) Społeczeństwo Częstochowy w latach 1918-1939, red. R. Szwed, W. Palus, Częstochowa 1997.
13. Stawiński P., Spór o cmentarz ewangelicki w Częstochowie; (W) Społeczność protestancka ziemi lipskiej w XVIII-XX wieku, red. Z. Jakubowski, Częstochowa 1996.
14. Tokarczyk A., Ewangelicy polscy, Warszawa 1988.
15. Wojak S, O kościele w Częstochowie. Jubileusz 50-lecia kościoła w Częstochowie, „Kalendarz Ewangelicki” 1965.
16. Zakrzewski A. J., Częstochowa w kulturze religijnej polskiego baroku, Częstochowa 1988.
17. Zakrzewski A. J., W kręgu Kultu Maryjnego. Jasna Góra w kulturze staropolskiej, Częstochowa 1995.