Kronika polska Wincentego Kadłubka

(ang. Chronica seu originale regum et principium Poloniae, niem. Chronica seu originale regum et principium Poloniae)

Autor: dr Marta Kasprowska-Jarczyk

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Kronika Polski (Chronica Polonorum) Wincentego, nazwanego przez potomnych Kadłubkiem (ok. 1150-1223) powstała na przełomie XII i XIII wieku. Dzieło składa się z czterech ksiąg: pierwsze trzy obejmują dzieje Polski od czasów legendarnych aż po okres rozbicia dzielnicowego, czwarta opowiada o wydarzeniach współczesnych kronikarzowi i ukazuje rządy Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego aż do roku 1205. Początkowe trzy księgi mają formę dialogu, który prowadzą biskup krakowski Mateusz oraz arcybiskup gnieźnieński Jan, natomiast księga czwarta zdominowana została przez odautorską narrację. Praca znana była z odpisów rękopiśmiennych aż do roku 1612, kiedy to po raz pierwszy ukazała się drukiem w Dobromilu, dzięki staraniom Jana Szczęsnego Herburta. Pierwsze całościowe tłumaczenie tekstu na język polski pochodzi z 1862 roku, autorami przekładu byli Andrzej Józefczyk i Marceli Studziński.

Określenia Śląska w Kronice polskiej

Śląsk w Chronica Polonorum Wincentego Kadłubka jest określany jako „Silentii provincia”. Użycie metaforycznego określenia „Kraina Milczenia” w odniesieniu do Śląska to niewątpliwie przejawem trudnego „zdobnictwa” retorycznego (ornatus difficilis) typowego dla pisarstwa tego średniowiecznego kronikarza i duchownego. W łacińskim oryginale kroniki pojawiają się dwa dookreślenia przymiotnikowe „Silentii provincia”: divina [III, 18] oraz sacra [III, 30]. „Divina Silentii provincia” pojawia się przy okazji opisywania przez kronikarza wojny pomiędzy Bolesławem a Henrykiem V, zaś sformułowanie „sacra Silentii provincia” dookreśliło terytorium nadane bratankom przez Bolesława Kędzierzawego. Zdaniem Marka Cetwińskiego „divina Silentii provincia” ma wszelkie cechy Krainy Wiecznego Milczenia i odnosi się do Krainy milczących zmarłych - oczywiście wrogów Polski. Natomiast „sacra Silenciana provincia” może być utożsamiana z terenami diecezji wrocławskiej, która obejmowała wszystkie śląskie terytoria plemienne. Niewątpliwie używane przez Kadłubka sformułowanie „Silentii provincia” nie jest tożsame z ówczesnym pojęciem Śląska.

Trzeba podkreślić, że w przekładzie Chronica Polonorum autorstwa Brygidy Kürbis na język polski określenie „Silentii provincia” zostało przetłumaczone jako dzielnica śląska, a nie dzielnica milczenia.

Nie wiadomo jaki dokładnie obszar miał na myśli Wincenty Kadłubek używając sformułowania „Silentii prouincia”. Zapewne pod pojęciem tym rozumiał Śląsk w granicach diecezji wrocławskiej. Można uznać, że mistrz Wincenty pisząc o Śląsku miał zawsze na myśli całą prowincję, a więc terytorium wrocławskie i opolsko-raciborskie. Śląsk dla autora Kroniki polskiej stanowił przedmurze kraju dzielnych Lechitów, broniące Polskę przed Cesarstwem (idea niewątpliwie zaczerpnięta z kroniki Anonima, tzw. Galla). Należy zauważyć, że kronikarz i duchowny Ślązaków określał mianem dzielnych Ślęzan, co jest szczególnie zauważalne w opisie wydarzeń z lat 1108-1109.

Wincenty Kadłubek, podobnie jak Gall Anonim, nie używa nazwy Górny Śląsk, która wykształciła się dopiero w późnym średniowieczu. W swoim opisie dziejów Polski umieszcza natomiast nazwy miejscowości leżących na terenach dzisiejszego województwa śląskiego. Wincenty Kadłubek obecne ziemie górnośląskie traktował jako część wielkiej prowincji śląskiej, ale podkreślał, że siedział tam osobny książę. W czasie spisywania kroniki przez Mistrza Wincentego doszło do powstania księstw opolskiego i raciborskiego, a następnie do ich zjednoczenia przez księcia raciborskiego Mieszka Plątonogiego (Laskonogiego) w jeden organizm państwowy.

Górnośląskie miejscowości w Kronice Polski Wincentego Kadłubka

Pierwsza wzmianka odnosząca się do terenów Górnego Śląska dotyczy Koźla:

„Jest na pograniczu czeskim miasteczko Koźle, które spłonęło nie z winy nieprzyjaciół, lecz dlatego, że niedbała załoga zlekceważyła pożar. Bolesław obawia się, żeby nieprzyjaciele nie zajęli go i nie obwarowali, czym prędzej więc tam spieszy...” [II, 28]

i pojawia się przy okazji opisu wojen polsko-czeskich za panowania Bolesława Krzywoustego. Kronikarz określając położenie grodu podkreśla, iż Koźle leży na pograniczu czeskim i podobnie jak Gall Anonim mówi o terenach pogranicznych, a nie o Śląsku.

Wincenty Kadłubek w następujący sposób opisał powrót synów Władysława II Wygnańca do Polski:

„Bolesław […] odwołuje bratanków z wygnania z bezinteresowną serdecznością. Starszy z nich nazywał się Bolesław, młodszy Mieszko Plątonogi, najmłodszy Konrad. I nadaje im czcigodną dzielnicę śląską, zarówno w dowód łaskawości, jak i na pociechę sieroctwa.” [III, 30]

Faktycznie synowie Władysława Wygnańca wrócili do kraju w 1163 roku. Książę Bolesław Kędzierzawy postanowił odpowiednio zabezpieczyć swoją pozycję zatrzymując załogi wojskowe w głównych śląskich grodach (chodziło zapewne o Wrocław, Opole, Racibórz, Głogów i Legnicę). Bolesław I Wysoki i Mieszko Laskonogi rządzili początkowo wspólnie. Większość władzy skupił jednak w swoim ręku bardziej doświadczony i starszy Bolesław. W trzy lata po objęciu władzy synowie Władysława Wygnańca odebrali z rąk wuja i seniora dynastii główne grody prowincji i odparli jego wyprawę odwetową. Na przełomie lat 1172/1173 Mieszko Laskonogi zmusił starszego brata do wydzielenia mu osobnego władztwa. Wywalczył sobie wówczas dzielnicę raciborską. Część historyków uważa, że także wtedy swoją dzielnicę otrzymał zbuntowany przeciw ojcu Jarosław. Niektórzy przypuszczają jednak, że wydzielenie dzielnicy opolskiej nastąpiło dopiero po drugim buncie Jarosława i Mieszka przeciw księciu wrocławskiemu Bolesławowi I Wysokiemu w latach 1177-1178.

Mistrz Wincenty tak opisywał dalsze dzieje dzielnicy śląskiej:

„Władzę nad nią [dzielnicą śląską] przywłaszczył sobie w swoim czasie syn Władysława Mieszko, wygnawszy brata, księcia Bolesława. Odzyskawszy ją z niemałym trudem, Kazimierz oddał ją Bolesławowi. Lecz i wojowniczość jego brata, mianowicie tegoż Mieszka, poskromił przez nadanie mu kilku grodów; a również brata ich Konrada mianował księciem marchii głogowskiej.” [IV, 8]

Relacja kronikarza jest nieprecyzyjna, jednak z ustaleń historyków wiadomo, że opisane wydarzenia miały miejsce w 1179 roku. Nowy władca Krakowa, Kazimierz Sprawiedliwy, chcąc pozyskać przychylność księcia raciborskiego Mieszka, zwarł z nim przymierze i przekazał mu dwie kasztelanie: oświęcimską i bytomską, które do tej pory przynależały do ziemi krakowskiej. W ten sposób Mieszko Laskonogi poszerzył swoje władztwo o tereny leżące wokół Oświęcimia i Bytomia.

Wincenty Kadłubek przywoływał Śląsk i jego ziemie przy okazji opisywania różnych zdarzeń, najczęściej jednak nie konkretyzował tego pojęcia. Opisując walki Polaków z wojskami Aleksandra Wielkiego zauważył: „wkracza jak przez tylne drzwi przez Morawy, rozwija skrzydła wojsk i podbiwszy zwycięsko ziemię krakowską i śląską, z ziemią zrównuje wiekotrwałe mury”. Omawiając konflikt pomiędzy Bolesławem III Krzywoustym i jego bratem Zbigniewem wspomina stronników tego drugiego z „prowincji śląskiej”. Natomiast przy okazji relacjonowania wojny z 1109 roku i bitwy na Psim Polu Śląsk określa mianem „prowincji śląskiej”, a jego mieszkańców nazywa Ślęzanami/Ślężanami. Kronikarz omówił również dzieje synów Władysława II Wygnańca po ich powrocie do Polski w 1163 roku.

Bibliografia

1. Mistrz Wincenty, tzw. Kadłubek, Kronika polska, red. B. Kürbis, Wrocław 1996.
2. Cetwiński M., Aleksander Macedoński i Śląsk w Kronice Wincentego Kadłubka, w: Metamorfozy śląskie. Studia źródłoznawcze i historiograficzne, red M. Cetwiński, Częstochowa 2002, s. 79-85.
3. Czapliński M., Kaszuba E., Wąs G., Żerelik R., Historia Śląska, Wrocław 2002.
4. Panic I., Kształtowanie się pojęcia i terytorium Górnego Śląska w średniowieczu, w: Początki i rozwój miast Górnego Śląska. Studia interdyscyplinarne, Gliwice 2004, s. 17-32.
5. Rajman J., Terytorium opolsko-raciborskie w prowincji wrocławskiej. „Roczniki Historyczne” 1998, s. 13-34.
6. Sacra Silentii provincia. 800 lat powstania dziedzicznego księstwa opolskiego (1202-2002), red. A. Pobóg-Lenartowicz, Opole 2003.

Źródła on-line

1. Historia polonica Vincentii Kadłubkonis..., wyd. J. Szczęsny Herburt, Dobromil 1612.
2. Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem, biskupa krakowskiego Kronika Polska, wyd. A. Przezdzieckiego, przeł. A. Józewczak i M. Studziński, Kraków 1862.
3. Wincentego Kadłubka, biskupa krakowskiego historia skrócona, Łowicz 1803.
4. Z. Kadłubek, Integumentum i „Święta Kraina Milczenia” Mistrza Wincentego