Naczelna Rada Ludowa

(ang. Supreme People’s Council,niem. Oberster Volksrat)

Autor: dr Anna Musialik

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Organ władzy polskiej utworzony 30 sierpnia 1921 roku, który powstał na terenie plebiscytowym po zakończeniu III powstania śląskiego. Polski Komisariat Plebiscytowy oraz Naczelna Władza na Górnym Śląsku znajdowały się wówczas już w okresie likwidacji. Naczelna Rada Ludowa na Górnym Śląsku (NRL) reprezentowała Polaków z byłego pruskiego Górnego Śląska wobec: władz niemieckich, Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej oraz rządu Rzeczypospolitej Polskiej. Siedziba NRL znajdowała się początkowo w hotelu „Lomnitz” w Bytomiu, a po ogłoszeniu decyzji w sprawie podziału Górnego Śląska (październik 1921) przeniesiono ją do Katowic (hotel „Deutsches Haus”).

Skład personalny

Kierownictwo NRL objął 4-osobowy Wydział Wykonawczy w składzie: przewodniczący Józef Rymer, jego zastępcy Wilhelm Bobek i Karl Ogorek oraz sekretarz Józef Grzegorzek. Pierwotny skład NRL tworzyło 12 osób, będących reprezentantami różnych partii politycznych: Narodowa Partia Robotnicza (NPR) – Józef Rymer, Alfons Górnik, Michał Grajek, Teodor Kubina, Ignacy Sikora; Polska Partia Socjalistyczna (PPS) – Emil Caspari, Wilhelm Bobek, Józef Wiechuła; Chrześcijańskie Zjednoczenie Ludowe (ChZL) – Jan Kowalczyk, Józef Grzegorzek; Oberschlesische Volkspartei (OV) – Karl Ogorek (zastąpiony w XII 1921 przez Johanna Piprka) i Werner (zastąpiony wkrótce przez Augusta Potempę). Przygotowano również jedno miejsce dla przedstawiciela Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL), na wniosek partii wyrażono jednak zgodę na 2 mandaty (Franciszek Lerch, który w X 1921 oddał swoje miejsce Andrzejowi Zającowi oraz Feliks Kupilas, na rzecz którego ustąpił A. Potempa). Do NRL dołączył także bezpartyjny Konstanty Wolny.

Struktura organizacyjna

Omawiając funkcjonowanie NRL Jan Przewłocki zwraca uwagę na dwa główne etapy jej działalności:

„W pierwszej fazie istotne znaczenie miało mobilizowanie ludności polskiej do manifestowania swych uczuć narodowych, a także aktywny udział w obradach genewskich poprzez swoich delegatów bądź też poprzez przesyłanie tam odpowiednich not i protestów ludności. W drugiej fazie na czoło zagadnień w działalności NRL wybiła się kwestia przygotowania administracji na polskiej części Górnego Śląska i prace związane z przejęciem tego terenu. Istotne znaczenie miał również udział przedstawicieli i delegatów tej instytucji w polsko – niemieckich negocjacjach w Genewie i na Górnym Śląsku. Przez cały okres działalności NRL zawsze aktualnym problemem było zagadnienie utrzymania spokoju i bezpieczeństwa ludności.”

Zadania te NRL wypełniała dzięki istnieniu kilkunastu wydziałów, kontynuujących pracę organizacji działających w okresie plebiscytowym: Polskiego Komisariatu Plebiscytowego i Naczelnej Władzy na Górnym Śląsku. W ramach NRL powstały następujące jednostki : 1. Wydział Prezydialny. Naczelnik wydziału – dr Władysław Borth, a następnie dr Włodzimierz Dąbrowski. Komórka ta koordynowała pracę pozostałych wydziałów NRL oraz reprezentowała Radę na zewnątrz. W jej obrębie istniały referaty: dyplomatyczny (kierownik - Adam Żółtowski), prasowy (kierownik - Edward Rybarz, a następnie Jan Przybyła), gospodarczy (kierownik - Paweł Zagóra, a następnie Adam Maske i Wiktor Ryszka), personalny (kierownik – Jan Stera) oraz biblioteka (Konstanty Prus). O działalności NRL i wydarzeniach na Górnym Śląsku informowało wydawane przez Wydział Prezydialny w języku francuskim czasopismo „Le Messager de Haute Silésie” (redaktor – dr Jan Górski).

2. Wydział Administracyjno – Samorządowy. Naczelnik wydziału – Paweł Kempka. Jednostka ta odpowiedzialna była za zorganizowanie administracji krajowej, powiatowej i komunalnej oraz sprawowała nadzór nad granicami krajów, powiatów i gmin. 18 października 1921 roku, NRL podjęła uchwałę w sprawie utworzenia powiatów: katowickiego, zabrskiego (który otrzymał wkrótce nazwę: rudzki), bytomskiego (nazwany później świętochłowickim), tarnogórskiego, lublinieckiego, pszczyńskiego i rybnickiego.

3. Wydział Rolnictwa, Leśnictwa i Domen Państwowych. Naczelnik wydziału – Kazimierz Niegolewski. Celem pracy wydziału było przygotowanie administracji dla spraw rolnictwa, weterynarii i leśnictwa, a także kontrola przechodzących do rąk polskich dóbr państwowych.

4. Wydział Przemysłu i Handlu. Naczelnik wydziału – inż. Józef Kiedroń, a następnie inż. Szymon Rudowski. Zadaniem tej sekcji było nadzorowanie spraw związanych z przejęciem z rąk niemieckich przemysłu i handlu.

5. Wydział Wyznań Religijnych. Naczelnik wydziału – ks. dr Michał Lewek. Komórka ta odpowiedzialna była za przygotowanie polskiej administracji kościelnej i uniezależnienie jej od diecezji wrocławskiej. Nastąpiło to w listopadzie 1922 r. wskutek mianowania (przez papieża Piusa XI) ks. Augusta Hlonda administratorem apostolskim na polskiej części Górnego Śląska. Warto zaznaczyć, że Wydział Wyznań Religijnych rozpatrywał sprawy związane nie tylko z wyznaniem katolickim, ale również ewangelickim i mojżeszowym.

6. Wydział Zdrowia Publicznego. Naczelnik wydziału – dr Józef Rostek. Jednym z najważniejszych zadań tej komórki była organizacja administracji polskiej służby zdrowia. Referat ten sprawował również nadzór nad szpitalami, zakładami psychiatrycznymi, aptekami i drogeriami. Przygotowywano nominacje dla Polaków, mających objąć stanowiska lekarzy powiatowych w województwie śląskim, prowadzono również rejestr lekarzy, pielęgniarek i akuszerek.

7. Wydział Skarbowy. Naczelnik wydziału – Antoni Pawlita. Preliminarz NRL pokrywał Skarb Państwa (podatki wpływały wówczas na rzecz Komisji Międzysojuszniczej, w związku z czym NRL nie posiadała własnych dochodów). Kontakty NRL z Ministerstwem Skarbu realizowane były za pośrednictwem delegata Ministerstwa, dr Mariana Cyrusa-Sobolewskiego.

W związku z opuszczeniem polskiej części Śląska przez niemieckich urzędników skarbowych, konieczne stało się przeszkolenie nowej kadry. Podczas zorganizowanych kursów kwalifikacje zawodowe zdobywali kandydaci do pracy w urzędach skarbowych i służbie celnej. Siedzibą utworzonej Dyrekcji Ceł, administrującej wpływami celnymi z obszaru województwa śląskiego, stały się Mysłowice.

8. Wydział Oświecenia Publicznego. Naczelnik wydziału – Ignacy Stein, a następnie dr Jan Kopiec. Celem pracy wydziału była organizacja głównych zarysów ustroju szkolnictwa polskiego. Sekcja ta zmierzyć się musiała przede wszystkim z problemami personalnymi. Niewystarczająca liczba nauczycieli powodowała, że stanowiska dyrektorów gimnazjalnych powierzano zazwyczaj księżom. Do realizacji przyjęto programy nauczania szkół z województwa poznańskiego, ponieważ w największym stopniu odpowiadały one ówczesnym warunkom.

9. Wydział Pracy i Opieki Społecznej. Naczelnik wydziału – dr Władysław Borth. W ramach tej sekcji zorganizowano cztery oddziały:

• Oddział Ochrony Pracy (opracowywał projekty ustaw i rozporządzeń dla województwa śląskiego w zakresie ochrony pracy)
• Oddział Ubezpieczeń Społecznych (przygotowywał ustawy i rozporządzenia dotyczące ubezpieczeń społecznych oraz organizował urzędy ubezpieczeń społecznych w polskiej części Górnego Śląska)
• Oddział Rent Wojskowych i Powstańczych (rozpatrywał sprawy dotyczące rent wojskowych i powstańczych)
• Oddział Emigracyjny (zajmował się sprawami uchodźców i emigracji; w okresie wydalania ludności polskiej z niemieckiej części Śląska, tzn. V – lipca 1922 roku, funkcjonował w ówczesnej Królewskiej Hucie, Urząd Emigracyjny, kierowany przez Stanisława Krusza, natomiast w wielu innych miejscowościach - ekspozytury emigracyjne)

Z inicjatywy wydziału utworzono Zakład Ubezpieczeń Społecznych w Królewskiej Hucie, składający się z Wydziału ubezpieczeń od wypadków (w miejsce istniejących uprzednio tzw. Berufsgenossenschaften, ubezpieczających pracowników fizycznych), Wydziału ubezpieczeń od niezdolności do pracy (tzn. w przypadku starości i inwalidztwa) i Wydziału ubezpieczeń pracowników umysłowych (ubezpieczonych dotychczas w Versicherungsanstalt für Angestellte w Berlinie). Powołano również Wyższy Urząd Ubezpieczeń Społecznych w Mysłowicach i Trybunał Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach, który otrzymał następnie nazwę Wojewódzkiego Urzędu Ubezpieczeń Społecznych (zastąpił on funkcjonujący dotychczas Reichsversicherungsamt w Berlinie).

10. Wydział Aprowizacyjny. Naczelnik wydziału – Stanisław Ficowski. Pracownicy tej sekcji czuwali nad dostarczaniem mieszkańcom Górnego Śląska produktów żywnościowych i artykułów pierwszej potrzeby.

11. Wydział Kolejowy. Naczelnik wydziału – dr Franciszek Wilczek. Zadaniem wydziału było przygotowanie polskiej administracji kolejowej na terenie Górnego Śląska i połączenie jej z administracją kolejową w reszcie kraju. Zadbano o wyszkolenie odpowiedniej kadry — 300 kolejarzy wzięło udział w kursie zorganizowanym przy Dyrekcji Poznańskiej Polskich Kolei Państwowych. W ramach Wydziału Kolejowego utworzono szereg komórek:

• decernat ogólnopersonalny (Ratajewski)
• decernat specjalnych spraw personalnych (Fojcik)
• decernat przewozowy (Wąsik)
• decernat prawniczy (dr Wilczek)
• decernat ruchu towarowego (Janda)
• decernat drogowy (Ruciński)
• decernat sygnalizacji (Widuch)
• decernat finansowy (dr Sokołowski)
• decernat taryfowy (dr Lelito)
• decernat prawniczy (dr Dankiewicz)
• decernat wąskotorówek (Klus)
• decernat trakcji (inż. Rybicki)
• decernat zasobów (inż. Paczkowski)
• decernat ruchu ogólnego (Stabiński)
• decernat ruchu osobowego (Radost)
• decernat drogowy (inż. Paliszewski)
• decernat kontroli dochodów (Mokrański)

Wydział Kolejowy utrzymywał stały kontakt ze zorganizowanym podczas plebiscytu Związkiem Zawodowym Kolejarzy Zjednoczenia Zawodowego Polskiego. Trzeba zauważyć, że organizatorzy kolejnictwa na polskiej części Górnego Śląska borykać się musieli z licznymi trudnościami. Poza problemami wynikającymi z braku odpowiednio wyszkolonej kadry, pojawiły się także kłopoty będące konsekwencją rozstrzygnięcia plebiscytowego, a więc, jak podaje Bogusław Dobrzycki, „poprzecinania w kilkunastu miejscach linii kolejowych, konieczność utworzenia w przeciętych miejscach stacji granicznych dla cła i paszportów, brak warsztatów, głównych oaz magazynów dla materjałów reperacyjnych”.

12. Wydział Poczt i Telegrafów. Naczelnik wydziału – mgr Leonard Kunze. Ustawiczne szkolenie kandydatów do pracy na poczcie pozwoliło zachować ciągłość pracy urzędów pocztowych po przyłączeniu części Górnego Śląska do Polski. W Katowicach utworzono Inspektorat Pocztowy (przekształcony następnie w Okręgową Dyrekcję Poczt i Telegrafów), któremu podlegały wszystkie urzędy pocztowe województwa śląskiego.

13. Wydział Bezpieczeństwa Publicznego. Naczelnik wydziału – Stanisław Krzyżanowski. W ramach tej jednostki utworzono dwie sekcje: - Sekcja Bezpieczeństwa – kierowana przez płk Stanisława Modnickiego. Jej zadaniem było zapewnienie bezpieczeństwa publicznego. Uzgodniono, że na terenie województwa śląskiego zorganizowana zostanie policja śląska (przyjęto, z niewielkimi zmianami, ustawę o organizacji Policji Państwowej Polskiej). Kandydaci do służby szkoleni byli podczas kursów w Cieszynie. - Referat Polityczny – w ramach tej sekcji (zorganizowanej przez Stanisława Brodniewicza) prowadzono działalność wywiadowczą.

14. Wydział Polityczno – Prasowy. Naczelnik wydziału – dr Jan Górski. Jednostka ta kontynuowała pracę Wydziału Prasowego PKPleb.

Polskie sądownictwo na Górnym Śląsku

Początki polskiego sądownictwa na przyznanej Rzeczypospolitej części Górnego Śląska sięgają plebiscytu. Już w 1920 roku, Władysław Borth, Tadeusz Stark i Jarosław Czarliński, świadomi braków kadrowych, zorganizowali kursy dla przyszłych prokuratorów. Przeszkolono również kandydatów do pracy biurowej w sądownictwie. W związku z niedoborem sędziów postanowiono powoływać tzw. sędziów pokoju — starszych, zasłużonych obywateli, którzy mieli orzekać do czasu obsadzenia stanowisk przez prawników. Przy Naczelnej Radzie Ludowej w Bytomiu utworzono w 1921 roku, Delegaturę Ministerstwa Sprawiedliwości. Pierwszym delegatem ministerstwa był Tadeusz Stark, prezes Sądu Apelacyjnego w Katowicach; następnie stanowisko to objął Adam Ruszczyński, prezes Sądu Okręgowego w Lesznie, a po nim - dr Feliks Bocheński, ówczesny prezes Sądu Okręgowego w Cieszynie. Na nim spoczęła odpowiedzialność przejęcia wymiaru sprawiedliwości z rąk niemieckich oraz zapewnienia wykwalifikowanej kadry na polskiej części Śląska. Przy Delegaturze powołano komisję śledczą (z prezesem Bocheńskim w roli przewodniczącego), której przedmiotem badań były sprawy z okresu powstań śląskich. Strona polska przejęła sądownictwo z rąk Komisji Międzysojuszniczej dnia 12 kwietnia 1922 roku, na mocy układu polsko – niemieckiego, podpisanego przez pełnomocników rządów tych krajów: Zygmunta Seydę i Crusa.

Likwidacja NRL

Dnia 14 czerwca 1922 roku NRL uległa przekształceniu w urząd o nazwie Województwo Śląskie (następnie – Urząd Wojewódzki Śląski). Działalność swą NRL zakończyła w chwili powstania Śląskiej Rady Wojewódzkiej. Podsumowując jedenastomiesięczny okres pracy NRL, Jan Przewłocki zwraca uwagę przede wszystkim na jej osiągnięcia w zakresie przygotowania administracji przyszłego województwa śląskiego:

„Godne szczególnego podkreślenia były osiągnięcia NRL w dziedzinie budowy administracji przyszłego województwa śląskiego. Mając na uwadze szczególne trudności kadrowe w dziedzinie administracji, trudny okres budowy tej administracji, osiągnięcia te należy uznać za poważny sukces. NRL skutecznie broniła interesów Polaków na terenie plebiscytowym, występując przeciwko terrorowi niemieckiemu, interweniując w Komisji Międzysojuszniczej i na forum międzynarodowym. Pozytywne wyniki działalności NRL były możliwe do osiągnięcia przede wszystkim dzięki zdyscyplinowaniu całego obozu polskiego na Górnym Śląsku i jego troski o przyszły rozwój tej dzielnicy.”.

Bibliografia

1. Bobek W., Działalność Naczelnej Rady Ludowej na G. Śl. w okresie poprzedzającym bezpośrednio przejęcie Górnego Śląska przez Polskę 1921-1922 r., w: Księga Pamiątkowa X-lecia Związku Urzędników Państwowych, Samorządowych i Komunalnych na Wojew. Śląskie Z.Z. W Katowicach, Katowice 1934, s. 48-78.
2. Borth W., Naczelna Rada Ludowa na Górnym Śląsku: wspomnienia, Opole 1980.
3. Brożek K., Polska służba medyczna w powstaniach śląskich i plebiscycie 1918-1922, Opole 1973.
4. Długajczyk E., Górny Śląsk po powstaniach i plebiscycie, Katowice 1977.
5. Długajczyk E., Naczelna Rada Ludowa na Górnym Śląsku, w: Wywiad polski na Górnym Śląsku 1919-1922, Katowice 2001, s. 289-293.
6. Długajczyk E., Z problemów organizacyjnych Naczelnej Rady Ludowej na Górnym Śląsku 1921-1922, „Zaranie Śląskie” 1971 z. 1, s. 135-150.
7. Dobrzycki B., Rys historyczny przejęcia polskich kolei na Górnym Śląsku, Warszawa [i in.] 1923.
8. Encyklopedia powstań śląskich, red. F. Hawranek, Opole 1982 (hasło: Naczelna Rada Ludowa na Górnym Śląsku).
9. Inwentarz akt Naczelnej Rady Ludowej na Górnym Śląsku [1919] 1921-1922, oprac. E. Długajczyk, Warszawa 1970.
10. Protokoły posiedzeń Naczelnej Rady Ludowej na Górnym Śląsku: teksty źródłowe (1921-1922), do druku przygot. E. Długajczyk, Opole 1977.
11. Przewłocki J., Zarys działalności Naczelnej Rady Ludowej na Górnym Śląsku (lipiec 1921 – czerwiec 1922), „Zaranie Śląskie” 1969, z. 2, s. 169-190.
12. Wanatowicz M. W., Historia społeczno-polityczna Górnego Śląska i Śląska Cieszyńskiego w latach 1918-1945, Katowice 1994.
13. Wodzisławski J., Przyczynek do historji polskiej poczty na Górnym Śląsku 1922-1932, [b.m., po 1932].

Źródła on-line

Naczelna Rada Ludowa na Górnym Śląsku, Archiwum Państwowe w Katowicach, syg. 12/16/0