Ochrona przyrody i jej zasobów
Autor: dr hab. Urszula Myga-Piątek
- ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
- TOM: 1 (2014)
Przyroda – szeroka kategoria poznawcza; synonim – natury. Ogół rzeczywistości a nawet Wszechświat lub Kosmos. Rzeczywistość wykształcona w procesie naturalnej ewolucji Ziemi jako planety i wszechświata. Często przeciwstawiana kulturze jako ogółowi wytworów cywilizacyjnych człowieka. Przyrodę stanowią elementy i ich układy biotyczne – zwane przyrodą ożywioną (rośliny, zwierzęta, grzyby) oraz elementy i układy abiotyczne zwane przyrodą nieożywioną (skały, gleby, gazy atmosferyczne, wody). Układy tych elementów tworzą przenikające się powłoki: litosferę, hydrosferę, atmosferę i biosferę). Przyroda stanowi naturalne środowisko życia człowieka. Kulturowa ewolucja człowieka dała podstawę do wydzielenie z biosfery: antroposfery z czasem także noosfry (sfery rozumu).
Ochrona przyrody – całokształt działań mających na celu zachowanie w niezmienionym lub optymalnym stanie przyrody ożywionej, nieożywionej i krajobrazu. Głównym celem ochrony przyrody jest utrzymanie stabilności ekosystemów i procesów ekologicznych oraz zachowanie różnorodności biologicznej.
Historia ochrony przyrody na świecie i w Polsce
Historia ochrony przyrody ma długą tradycję. W kształtowaniu ochronnego podejścia do przyrody odgrywały rolę różne czynniki. Od najdawniejszych czasów ochrona przyrody wynikała z przyczyn religijnych i kulturowych. Przyroda stanowiła pierwotne sacrum, była i nadal jest czczona w wielu religiach politeistycznych i animistycznych. Pierwotny kult przyrody był konsekwencją wierzeń religijnych, obrzędów magicznych i zwyczajów plemiennych. Do czasów współczesnych skutkuje obecnością w kulturze idei świętych rzek, świętych gai, drzew, gór i jaskiń, źródeł (Zimoń, red. 2010). Z tego nurtu wywodzi się filozofia wobec przyrody i główne etyczne uzasadnienie jej ochrony. Motywy ochrony przyrody zmieniały się wraz ze wzrostem potrzeb i możliwości człowieka. Bardzo wczesnym motywem ochrony przyrody były względy praktyczne, głównie ekonomiczne. Zasoby przyrodnicze stanowiły bazę żywieniową, dostarczały opału, lekarstw. Nieracjonalne gospodarowanie przyrodą zagrażało bytowaniu człowieka. Stąd najwcześniejsze nakazy ochronne miały podbudowę ekonomiczną. W długiej historii ochrony przyrody następowała ewolucja w kierunku i motywach prowadzenia ochrony. Stopniowo coraz większą rolę odgrywały względy estetyczne, etyczne, historyczne i naukowo-poznawcze. Ważną rolę w ochronie przyrody odgrywają także motywy kulturowe i patriotyczne. W motywach i kierunkach ochrony przyrody można wskazać na znaczącą ewolucję. Za główne kierunki ochronne należy przyjąć za T. Chmielewskim (2012 s. 46-47):
- kierunek kultowy (od ok. 1600 lat p.n.e.)
- kierunek uprawowy (od ok. 2000 lat p.n.e.)
- kierunek prewencyjny (od XII w p.n.e.)
- kierunek prewencyjno-militarny (od I w n.e.)
- kierunek pierwotny konserwatorski (od XI do XVIII w.)
- kierunek wczesny planistyczny (od XIV do XIX w.)
- kierunek konserwatorski (biocenotyczny) (od pocz. XIX w.)
- kierunek naturalizmu strukturalnego (od 1 poł. XIX w.)
- kierunek rekompensacyjny (od 2 poł. XIX w.)
- kierunek sozologiczny (ochrony środowiska) (od pocz. XX w.)
- kierunek planistyczny (ekologiczno-krajobrazowy) (od poł. XX w.)
- kierunek inżynierii ekologicznej (od połowy XX w.)
- kierunek współpracy globalnej (od 1969 r.)
- kierunek zrównoważonego rozwoju (od 1992 r.)
- kierunek naturalizmu funkcjonalnego (od końca XX w.)
Analiza historyczna wskazuje, że w kształtujących się społecznościach tworzone były normy zachowania, które były próbą wprowadzania pierwszych zasad ochrony przyrody. Początkowo miały one charakter gatunkowy i obiektowy. Służyły ochronie pożytecznych dla człowieka gatunków zwierząt, ptaków, ryb oraz niektórych gatunków drzew. Stopniowo wzrastało znaczenie kompleksowej ochrony przyrody dla lepszej produkcyjności lasów, stawów, zabezpieczania gleb przed erozją, racjonalizacji gospodarki łowieckiej. Pierwsze stwierdzone zarządzenia dotyczące ochrony przyrody pochodzą z roku 1122 r. p.n.e. z Chin i dotyczyły zasad prowadzenia gospodarki leśnej (Leńkowa, 1978). Pierwsze zapisy dotyczące ochrony zwierząt wywodzącą się z Persji (III w p.n.e.) i Indii (za króla Asioki, III w. n.e.). W Europie tradycje ochrony przyrody wywodzą się m.in. ze Szkocji (1030) i Hiszpanii (1258). Z czasów średniowiecza i wczesnego renesansu wywodzą się zarządzenia królewskie chroniące ryby i wiele gatunków ptaków śpiewających i owadożernych (Anglia, Niemcy, Szwajcaria).
W Polsce pierwsze ograniczenia prawne chroniące przyrodę, wprowadzono już w pierwszych dekadach państwowości. Początkowo miały one znaczenie wyłącznie praktyczne – umożliwiały zachowanie pożytków leśnych i grubej zwierzyny łownej na potrzeby dworu królewskiego. W XI wieku, Bolesław I Chrobry wydał decyzję o ograniczeniu polowania na bobry, a w XII wieku, Bolesław Kędzierzawy (Mazowiecki) ograniczył polowania na tury. Za najstarszy polski dokument prawny ograniczający niekontrolowane wykorzystanie zasobów przyrody uznaje się statuty wiślickie króla Kazimierza III Wielkiego (1347). Dekret wprowadzał kary m.in. za wyrąb dębów oraz drzew owocowych. Statuty warckie Władysława Jagiełły wprowadziły ograniczenia w wyrębie i eksporcie drewna cisowego oraz ustanowiono okres ochronny dla zwierzyny łownej, trwający od 23 kwietnia do końca żniw. W roku 1523, Zygmunt Stary w statutach litewskich unormował prawnie m.in. ochronę tura, żubra, bobra, sokoła wędrownego i łabędzia. Stefan Batory w 1578 roku, wydał dekret o okresie ochronnym ryb podczas tarła oraz określił zasady i metody ich połowu.
Nowożytne działania mające na celu ochronę przyrody opierały się na średniowiecznej tradycji. Naukowe podstawy w zakresie ochrony przyrody pochodzą z końca XIX w. i wywodzą się z ochrony gatunkowej roślin i zwierząt (głównie gatunków górskich). Nowoczesna idea ochrony przyrody kształtowała się w warunkach rewolucji przemysłowej (XIX w.), w atmosferze filozofii epoki romantyzmu. Silne zagrożenia wywołane zniszczeniem przyrody przez rozwijający się przemysł i transport oraz jednocześnie głoszona sentymentalna idea powrotu do natury zaowocowały szeregiem cennych inicjatyw ochrony przyrody i narodzinami regionalizmu. Pierwszą z nich była idea A. Humboldta z roku 1819 o tworzeniu pomników przyrody. Idea ta rozpoczęła kierunek konserwatorski w ochronie przyrody. Od lat 30 XIX w. zyskała na popularności obszarowa ochrona i kierunek biocenotyczny. Zapoczątkowano proces powoływania rezerwatów przyrody. W roku 1805 w Danii utworzono pierwszy rezerwat przyrody. W 1864 roku objęto ochroną lasy sekwojowe w Yosemite w Kalifornii, w połowie XIX w. lasy w Yellowstone, gdzie w 1872 roku powstał pierwszy na świecie park narodowy. W Europie pierwszymi parkami narodowymi były: Abisko i Sarek w Szwecji (1909) oraz Suisse w Szwajcarii (1914).
Aktualnie na świecie istnieje ponad 7 tys. parków narodowych pokrywających 1 mln km².
Jako pierwszy na ziemiach polskich powstał rezerwat przyrody "Pamiątka Pieniacka" w 1886 roku, chroniący starodrzew bukowy koło Złoczowa. W okresie Polski rozbiorowej różnie kształtowały się działania ochronne. W obrębie trzech zaborów powstały organizacje społeczne i towarzystwa naukowe mające w swych programach ochronę przyrody. Prężnie działało Galicyjskie Towarzystwo Ochrony Zwierząt, Polskie Towarzystwo Tatrzańskie oraz Towarzystwo Przyrodników im. Mikołaja Kopernika. Liczne zasługi na polu ochrony przyrody w zaborze austriackim odnieśli Marian Raciborski, Gwalbert Pawlikowski, Tadeusz Korniłowicz, Mieczysław Limanowski, Wiktor Kuźniar, Alfred Lityński, Konstanty Stecki (m.in. Sekcja Ochrony Tatr). Badacze przyrody skupieni byli na Uniwersytecie Jagiellońskim i utworzonej Polskiej Akademii Umiejętności. Spośród uczonych z zaboru pruskiego najbardziej dla ochrony przyrody zasłużonymi byli: Hugon Conwentz, Franciszek Pfuhl, Teodor Schube, Ferdynand Chłapowski i Jerzy Schulczewski. Najwolniej i w niewielkim stopniu rozwijała się idea ochrony przyrody w zaborze rosyjskim. Dopiero w roku 1909, powstała Sekcja Ochrony Przyrody przy Polskim Towarzystwie Krajoznawczym, które wydawało czasopismo „Ziemia”. Do najaktywniejszych badaczy należeli: Bohdan Dyakowski, Aleksander Janowski, Kazimierz Kulwieć, January Kołodziejczyk, Henryk Wierciński, Zygmunt Wóycicki.
Pierwszą Ustawa o ochronie przyrody powstała na podwalinach ustawy o ochronie świstaków i kozic tatrzańskich i była wydana pod zaborem austriackim w 1868 we Lwowie przez Galicyjski Sejm Krajowy. Akt ten uznawany był za pierwszy w Europie akt prawny chroniący przyrodę. Głównymi inicjatorami tej historycznej ustawy byli Maksymilian Siła-Nowicki Edward Janota, i Ludwik Zejszner. Kontynuatorem działań w zakresie ochrony gatunkowej był Ferdynand Wilkosz. Po zakończeniu I wojny światowej na terenach, które weszły w skład Polski było jedynie 39 niewielkich obszarowo rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 1469 ha na Pomorzu i w Poznańskim i zaledwie kilku ha w Małopolsce. Już w roku 1919 powołano rezerwat, który został przekształcony w Park Narodowy w Białowieży. W tym samym roku została powołana Państwowa Tymczasowa Komisja Ochrony Przyrody przy Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Organ ten, w 1926 roku, został przekształcony w Państwową Radę Ochrony Przyrody. Na stanowisko przedstawiciela ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego ds. ochrony przyrody został wybrany profesor Władysław Szafer. Z inicjatywy Rady założono w 1928 r. Ligę Ochrony Przyrody (LOP), której przewodniczył Aleksander Janowski. Organizację LOP wzorowano na analogicznej organizacji szwajcarskiej, krzewiąc ideę ochrony przyrody w szerokich kręgach społecznych. Do1939 r. LOP liczyła 40 000 członków.
Państwowa Rada Ochrony Przyrody skupiła miłośników przyrody, ludzi kultury i nauki. Do czołowych jej działaczy należeli: M. Raciborski, I. G. Pawlikowski, B. Dyakowski, M. Siedlecki, W. Szafer, A. Wodziczko, W. Goetel, M. Limanowski, B. Hryniewiecki, St. Sokołowski i inni. Badacze ci stworzyli podwaliny współczesnej ochrony przyrody i środowiska. Za ich sprawą powstała inwentaryzacja pomników przyrody ożywionej, nieożywionej, a także inicjatywa tworzenie parków i rezerwatów przyrody.
A. Wodziczko w pracy „Ochrona przyrody nową gałęzią wiedzy” (1933) zapoczątkował wyodrębnienie ochrony przyrody jako nowej gałęzi wiedzy i niezależnej dyscypliny naukowej oraz propagował wprowadzenie zasad naukowych gospodarki przyrodą.
W. Goetel kontynuując poglądy A. Wodziczki, w roku 1965, zaproponował nadanie nauce o ochronie przyrody i jej zasobów nazwy sozologia. 10 marca 1934 r. Sejm Galicyjski przyjął ustawę o ochronie przyrody. Ustawa ta i aktywna działalność Państwowej Rady Ochrony Przyrody spowodowała, że do wybuchu II wojny światowej liczba rezerwatów wzrosła w Polsce do 211, a ich powierzchnia osiągnęła 43.512 ha. Powołano też Park Narodowy w Czarnohorze. Na szczycie Popa Iwana w paśmie Czarnohory staraniem rządu Rzeczypospolitej zbudowano w latach 1936-1938 Obserwatorium Astronomiczno-Meteorologiczne nazwane popularnie „Białym Słoniem”. Znajdując się na wysokości 2022 m n.p.m. obserwatorium było przez 14 miesięcy najwyżej położonym stale zamieszkanym budynkiem w granicach Polski.
W czasie II wojny światowej działalność na rzecz ochrony przyrody w Polsce uległa zahamowaniu. Działania wojenne spowodowały rabunkowe wyręby lasów (m.in. w Górach Świętokrzyskich i Gorcach). Po II wojnie światowej rezerwaty zaczęto przekształcać w parki narodowe m.in.: Wielkopolski, Babiogórski, Pieniński, Świętokrzyski, Park Przyrody w Tatrach. Po II wojnie światowej w 1949 r. została uchwalona pierwsza w Polsce ustawa o ochronie przyrody, która obowiązywała przez 40 lat.
Sporządzony po II wojnie światowej spis pomników przyrody (m.in. parki, aleje, grupy drzew, drzewa pomnikowe, głazy narzutowe, skały, wodospady) obejmował blisko 4 500 pozycji. W 1970 roku powołano Polski Komitet Ochrony Środowiska Człowieka, przekształcony później w Komisję Ochrony Środowiska Rady Państwa, a następnie w Państwową Radę Ochrony Środowiska. W 1972 roku, powołano Ministerstwo Administracji, Gospodarki Terenami i Ochrony Środowiska. W roku 1980, Sejm uchwalił ustawę o ochronie i kształtowaniu środowiska. W oparciu o nią powołano Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska.
W 1991 roku, uchwalono nową Ustawę o ochronie przyrody, która obowiązywała do roku 2004. Obie ustawy pozwoliły na znaczne poszerzenie zakresu ochrony przyrody. Zakładały powoływanie parków narodowych, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne, pomniki przyrody.
Aktualne formy ochrony przyrody w Polsce
Obecnie podstawą prawną ochrony przyrody w Polsce jest Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku. Ustawa ta wyznacza następujące formy ochrony przyrody: park narodowy, rezerwat przyrody, park krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu, Obszary Natura 2000, zespół przyrodniczo-krajobrazowy, użytek ekologiczny, stanowisko dokumentacyjne, pomnik przyrody i ochrona gatunkowa. Na jej mocy w Polsce chronionych jest (wg stanu na 32 grudnia 2011 r.):
- 23 obszarów w randze parków narodowych,
- 121 obszarów w randze parków krajobrazowych
- 1469 obszarów w formie rezerwatów przyrody o powierzchni 164 463 ha (stanowią ok. 0,53 % powierzchni Polski)
- 845 obszarów „siedliskowych” i 145 obszarów „ptasich” (Obszary Natura 2000), co łącznie stanowi ok. 20 % powierzchni lądowej Polski.
Za realizację zadań związanych z ochroną rezerwatów przyrody, obszarów Natura 2000 i ochroną gatunkową odpowiedzialny jest Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska. Nadzór nad parkami krajobrazowymi oraz obszarami chronionego krajobrazu sprawują sejmiki wojewódzkie. Opiekę nad pozostałymi formami ochrony (pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe) pełnią samorządy gmin.
Najwięcej parków krajobrazowych znajduje się w województwie lubelskim (17) i wielkopolskim (13). Najmniej w podlaskim (3), łódzkim (7), lubuskim i śląskim (po 8). Od 2005 r. istnieje dodatkowo podział rezerwatów na typy i podtypy (leśny, florystyczny, faunistyczny, torfowiskowy, krajobrazowy, przyrody nieożywionej, stepowy, słonoroślowy, wodny), mające przypisane oznaczenia kodowe. Stosuje się równolegle dwa podziały, ze względu na główny przedmiot ochrony oraz dominujący typ ekosytemów (każdy rezerwat może zostać przypisany do jednego rodzaju, dwóch typów i dwóch podtypów). Pozwala to na dokładniejsze określenie zasobów przyrodniczych danego rezerwatu oraz sprawniejsze zarządzanie siecią obszarów chronionych. Najwięcej jest w Polsce rezerwatów leśnych 722 (co stanowi blisko 50% wszystkich rezerwatów).
Formy ochrony przyrody w województwie śląskim
W 2008 roku obszary prawnie chronione stanowiły blisko jedną trzecią powierzchni (32%) powierzchni województwa śląskiego. Z wyjątkiem parku narodowego występują wszystkie formy ochrony przyrody: rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, użytki ekologiczne i stanowiska dokumentacyjne oraz obszary Natura 2000. Od lat 70. XX w. wieku trwają starania o utworzenie na Wyżynie Częstochowskiej Jurajskiego Parku Narodowego. Projektu przewiduje utworzenie Jurajskiego Parku Narodowego w dolinie Wiercicy i enklawie wzgórza Zamkowego w Olsztynie (gmina Janów i Olsztyn) (Olaczek, Hereźniak). W południowo wschodniej części województwa, na teren gminy Koszarawa (powiat żywiecki) sięga zachodnia część otuliny Babiogórskiego Parku Narodowego o powierzchni 397 ha. Lasy publiczne i prywatne zajmują 31% powierzchni województwa śląskiego (w tym lasy państwowe 80,43%, a lasy prywatne 19,57%). Najwięcej obszarów chronionych utworzono w Beskidach oraz na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.
Parki krajobrazowe województwa śląskiego
Zgodnie z zapisami ustawy o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania i popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Na terenie województwa śląskiego znajduje się 8 parków krajobrazowych, z których 3 położone są częściowo na terenie sąsiednich województw. Od 1 stycznia 2000 roku parki krajobrazowe tworzą Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego z siedzibą w Będzinie. Są to: Park Krajobrazowy „Beskidu Małego”, Park Krajobrazowy „Beskidu Śląskiego” i „Żywiecki Park Krajobrazowy”, Park Krajobrazowy "Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”, Park Krajobrazowy „Lasy Nad Górną Liswartą”, Park Krajobrazowy „Orlich Gniazd”, Park Krajobrazowy „Stawki”, „Załęczański Park Krajobrazowy”. Ogółem parki te zajmują ponad 2301 km², co stanowi ponad 18,5% powierzchni województwa śląskiego.
Rezerwaty przyrody województwa śląskiego
Rezerwaty przyrody odzwierciedlają różnorodność przyrodniczą województwa śląskiego. Według stanu na 2013 r. na tereni województwa śląskiego istnieje 64 rezerwatów o łącznej powierzchni 4074,5 ha. Najwięcej rezerwatów występuje w Beskidach oraz na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.
Pierwsze rezerwaty na terenie obecnego województwa śląskiego powstały w 1953. Były to: „Borek” i „Wielki Las”. Proces powoływania rezerwatów był rozłożony w czasie, i występowały okresy dłuższych przerw w ustanowieniu tych form ochrony. Najmłodszym rezerwatami są: „Lipowska” w powiecie żywieckim i „Las Dąbrowa” w [[powiat gliwicki|powiecie gliwickim], utworzone w 2008 roku. Ze względu na przedmiot ochrony utworzono w województwie śląskim rezerwaty faunistyczne, krajobrazowe, leśne, torfowiskowe, florystyczne, wodne i przyrody nieożywionej. Najwięcej jest rezerwatów leśnych 55 czyli 87%. Do najrzadziej występujących w województwie zaliczamy: wodne 4%; torfowiskowe 2%, przyrody nieożywionej 5%, faunistyczne 2%. W województwie śląskim utworzono 64 rezerwaty.
Obszary chronionego krajobrazu
Tą formą ochrony obejmowane są obszary z wyróżniającym się krajobrazem o zróżnicowanych ekosystemach, które pełnią rolę korytarzy ekologicznych, pomiędzy innymi formami ochrony, których wartość ocenia się również ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem. Zgodnie z prowadzonym przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Katowicach rejestrem form ochrony przyrody, na terenie województwa śląskiego utworzono 13 obiektów tego rodzaju (ponad 1615 ha) Najstarszym, powołanym w 1980 roku jest Obszar Chronionego Krajobrazu Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd, a najmłodszym Obszar Chronionego Krajobrazu Meander rzeki Odry utworzony w 2004 roku.
Obszary Natura 2000
Europejska sieć Ekologiczna „Natura 2000” powstała jako odpowiedź na konieczność zachowania cennych, rzadkich i zagrożonych siedlisk oraz gatunków występujących w krajach wspólnoty europejskiej. Podstawowym celem ochrony na obszarach „Natura 2000” jest utrzymanie siedliska i gatunków objętych ochroną w stanie co najmniej wyjściowym, umożliwiającym im samodzielne przetrwanie obecnie i w przyszłości. Sieć Natura 2000 utworzono w myśl przepisów europejskich: dyrektywy Rady 79/409/EWG z 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków i dyrektywy Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Przepisy te znalazły odzwierciedlenie w prawie polskim, przede wszystkim w ustawie z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Na terenie Europy wyróżniono 9 regionów biogeograficznych, z czego dwa występują w Polsce i w województwie śląskim: region alpejski i region kontynentalny. Sieć Natura 2000 tworzą dwa typy obszarów: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO).
Zgodnie z obowiązującymi przepisami na terenie województwa śląskiego wyznaczono 5 ostoi ptasich. Ponadto Komisja Europejska uznała za mające znaczenie dla Wspólnoty 17 obszarów siedliskowych. Łączna powierzchnia obszarów „Natura 2000” w województwie śląskim wynosi 181, 2 km². Największą powierzchnię obszary „Natura 2000” zajmują na południu województwa obejmując większą część Beskidów oraz na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i terenach z nią sąsiadujących. Realizując zalecenia Komisji Europejskiej dotyczące wyznaczania sieci NATURA 2000, w 2008 roku na zlecenie Ministerstwa Środowiska przeprowadzono weryfikację kompletności sieci NATURA 2000 pod kątem występowania we właściwym stanie zachowania określonych siedlisk i gatunków wymienionych w Załączniku I i II Dyrektywy Siedliskowej.
Pomniki przyrody
Pomnikami przyrody mogą być pojedyncze twory przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej bądź krajobrazowej, które wyróżniają się indywidualnymi cechami wśród innych tworów. Pomnikami przyrody mogą być okazałe drzewa i krzewy, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe i jaskinie. Na terenie województwa śląskiego utworzono do tej pory około 1400 pomników przyrody. Dominującymi obiektami są pojedyncze drzewa i grupy drzew. Spośród najciekawszych pomników przyrody wymienić można lipę drobnolistną o obwodzie 11 m w Cielętnikach, gmina Dąbrowa Zielona, dęby „Mieszko” i „Przemko” o obwodach 850 cm i 550 cm w Kończycach Wielkich, gmina Hażlach, wielogatunkową aleję składającą się z 308 drzew przy ul. Łowieckiej w Pszczynie, Aleję Dębową w Chybiu, grupę 10 dębów szypułkowych „Dęby nad Wiercicą” w Poniku, gmina Janów, jaskinia „Salmopolska” w Wiśle-Malince, jaskinia „Trzy Kopce” w Szczyrku, głaz narzutowy o obwodzie 450 cm w Pogórzu, gmina Skoczów, głaz narzutowy o obwodzie 645 cm w Kochcicach, gmina Kochanowice, Skały Rzędkowickie w gminie Włodowice, skały „Na Kobylej” w Wiśle, wodospad na potoku Sopotnia Wielka w Sopotni Wielkiej, gmina Jeleśnia, źródło „Pani Halskiej” w Sokolnikach, gmina Niegowa, źródło „Spod brzozy” w Żarkach.
Stanowiska dokumentacyjne
W celu ochrony przyrody nieożywionej obejmuje się ochroną m.in. ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych. Miejsca takie zwane są stanowiskami dokumentacyjnymi przyrody nieożywionej. W granicach województwa śląskiego znajduje się 7 obiektów tego typu, m.in. wyrobiska powierzchniowego dolomitu „Blachówka” w Bytomiu, kamieniołom piaskowców karbońskich w Łaziskach Górnych i jaskinia „Wiercica” w Ostrężniku, gmina Niegowa.
Użytki ekologiczne
Użytki ekologiczne tworzy się w celu ochrony obszarów pełniących funkcję ekologiczną dla zachowania różnorodności biologicznej. Mogą to być np. bagna, starorzecza, śródleśne oczka wodne, wydmy, zadrzewienia śródpolne, zabytkowe parki, stanowiska chronionych gatunków roślin i zwierząt. W województwie śląskim utworzono 86 użytków ekologicznych, np. ekosystemy hydrogeniczne „Starorzecze przy kościele w Rudach”, gmina Kuźnia Raciborska; torfowisko Dubiele w Koszęcinie; ujście cieku wodnego „Żabiniec” w Bielsku-Białej; „Las na Górze Hugona” w Świętochłowicach; eutroficzna młaka górska „Hala Cebulowa” w Sopotni Wielkiej, gmina Jeleśnia; bagno „Misiowa” w Koniecpolu; „Śródleśne łąki w Starych Maczkach” w Sosnowcu; skały krasowe „Góry Towarne”, gmina Olsztyn.
Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne. Zgodnie z prowadzonym przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Katowicach rejestrem form ochrony przyrody, na terenie województwa śląskiego istnieje 21 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Największym obiektem tego typu jest zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Dolina Wapienicy” o powierzchni około 1519,02 ha położony w Bielsku-Białej. Natomiast najmniejszym - zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Bluszcze na Górze Zamkowej” o powierzchni 0,4164 ha położony w Cieszynie.
Bibliografia
- Badora K., Koziarski S., Regionalny system ochrony różnorodności krajobrazowej (naprzykładzie Opolszczyzny), "Studia i monografie" 2008, nr 398, s. 327.
- Bernacki L., Blarowski A. Wilczek Z., Osobliwości szaty roślinnej województwa bielskiego, wyd. COLGRAF-PRESS, Poznań 1998.
- Buchwald K., Engelhard W., Kształtowanie krajobrazu i ochrona przyrody, wyd PWN, Warszawa 1975.
- Blarowski A., Gajczak J., Łajczak A. i in., Przyroda województwa bielskiego. Stan poznania, zagrożenia i ochrona, wyd. COLGRAF-PRESS, Poznań 1997.
- Czochański J., Kistowski M., Studia przyrodniczo-krajobrazowe województwa pomorskiego, wyd. Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, Gdańsk 2006, s. 276.
- Chmielewski T., Systemy krajobrazowe. Struktura-funkcjonowanie-planowanie, wyd. PWN, Warszawa 2012, s. 408.
- Czechowski D., Skrzypiec P., RDOŚ Katowice, Formy ochrony przyrody w województwie śląskim, w: Stan środowiska w województwie śląskim w 2008 roku, Katowice, 2009.
- Czechowski D., Skrzypiec P. Formy ochrony przyrody w województwie śląskim.
- Frederic L., Słownik cywilizacji indyjskiej, t. 1, wyd. „Książnica”, Katowice 1998.
- Klimek A., Ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza na Baranią Górę, wyd. Leśny Kompleks Promocyjny "Lasy Beskidu Śląskiego", Nadleśnictwo Wisła, Wisła 2000.
- Koczwara M., Barania Góra jako rezerwat przyrodniczy, wyd. Muzeum Śląskie, Katowice 1931.
- Hereźniak J., Rezerwaty przyrody ziemi częstochowskiej. Studium przyrodniczo-historyczne, wyd. Liga Ochrony Przyrody Zarząd Okręgu w Częstochowie, Częstochowa 2002.
- Krajowy raport mozaikowy o stanie środowiska w województwie śląskim, WIOŚ październik 2009.
- Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Czerwona księga Karpat Polskich, wyd. Instytut Botaniki PAN, Kraków 2008.
- Dz. U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880 i Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 sierpnia 2009 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o ochronie przyrody: Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220.
- Zimoń H., Religia w świecie współczesnym, "Studia religiologiczne" 2010, wyd. Towarzystwo Naukowe KUL, s. 665.
Źródła on-line
Dzieje ochrony przyrody w Polsce - System Wymiany Informacji o Różnorodności Biologicznej w Polsce, dostęp 11.04.2012
Rejestr form ochrony przyrody, RDOŚ Katowice, stan aktualizacji: 19 stycznia 2010 r, dostęp 22.04.2012.
