Przywilej Hanuszowy

( ang.-,niem. Privileg von Hanusz)

Autor: Marta Pater

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Przywilej Hanuszowy – Wielki Przywilej Ziemski, wydany 8 września 1531 roku w Opolu, przez ostatniego przedstawiciela linii Piastów opolskich księcia Jana II Dobrego. Akt ten regulował sytuację prawno-ustrojową księstw opolskiego, raciborskiego i głogóweckiego oraz wszystkich ziem, które do tych księstw przynależały. Gwarantował ich nierozerwalność i przynależność do Korony Czeskiej, gdzie na tronie zasiadali wówczas przedstawiciele dynastii Habsburgów. Ponadto zatwierdzał stan posiadania majątków ziemskich wraz z wszelkimi przywilejami i swobodami otrzymanymi przez szlachtę, porządkował sprawy w zakresie sądownictwa ustanawiając sąd ziemski jako najwyższą instancję sądową dla szlachty. Określił także wygląd pieczęci i herbu księstwa, funkcjonowanie kancelarii ziemskiej oraz kwestię obronności kraju. Przyznawał również prawo do zakupu i posiadania ziemi przez chłopów, a także zezwalał im na skarżenie dziedziców do sądu ziemskiego.

Dokument został wydany w celu podkreślenia autonomii i jednolitości terytorium księstwa opolsko-raciborskiego na wypadek śmierci księcia, który nie spodziewał się żadnego potomstwa. Stał się też wzorem dla późniejszego aktu prawnego wydanego w 1562 roku Zřizeni Zemské Knižetstwi Oppolskeho a Ratiborského y ginych Kraguow k nim přislussegiczych, czyli tzw. Ordynacji Ziemskiej Księstwa Opolsko-Raciborskiego, ustawy zasadniczej, uznawanej za powszechne górnośląskie prawo sądowe.

Postanowienia Przywileju

Postanowienia zawarte w przywileju dzielą się na dwie grupy. Pierwszą z nich są przepisy odnoszące się do księstwa opolsko-raciborskiego jako całości państwowej, drugą zaś tworzą zagadnienia dotyczące poszczególnych warstw ludności, urzędników i przedstawicieli władzy królewskiej.

W pierwszej kolejności zostały potwierdzone dotychczasowe przywileje i stan posiadania mieszkańców księstwa. Następnie określono warunki składania hołdu lennego królowi czeskiemu, który miał stać się formalnym spadkobiercą księstwa. Na miejsce złożenia przysięgi zostały wyznaczone miasta znajdujące się w granicach księstwa, z wyszczególnieniem Opola i Raciborza. Książę Jan ustanowił również urząd starosty krajowego wybieranego spośród szlachty, będącego przedstawicielem króla w czasie jego nieobecności. Natomiast w przypadku nieobecności starosty zastępować go mieli kanclerz oraz trzech wybranych szlachciców. Starosta miał stać na czele sejmiku ziemskiego, który od momentu śmierci księcia stanowił najwyższą władzę w księstwie.

Według słów przywileju stany księstwa opolsko-raciborskiego zostały predysponowane do posługiwania się wspólnym herbem, chorągwią ziemską oraz pieczęcią, a więc prerogatywami zarezerwowanymi wcześniej wyłącznie dla księcia. W tekście szczegółowo opisano ich wygląd. Książę zalecił posługiwanie się barwami ustanowionymi przez przodków – złotego orła w koronie, na niebieskim polu. Pieczęć z kolei miała przedstawiać na polu wewnętrznym wizerunek króla czeskiego w majestacie, z herbami królestwa czeskiego i księstwa śląskiego wokół siebie. Na rewersie widnieć miał natomiast orzeł herbowy książąt opolskich oraz napis Sigillum ducatuum Oppoliensis et Ratiboriensis. Po śmierci księcia pieczęć stała się stała się urzędową własnością stanów. Przywilej skrupulatnie określił sposób jej przechowywania i okoliczności używania. Pieczę nad nią sprawować miał starosta ziemski, a przechowywać ją należało na zamku w Opolu. Pieczęci należało używać w celu zatwierdzania wspólnych postanowień, pokojów ziemskich (landfrydów), oficjalnej korespondencji, a także w sądach. Miała również widnieć na dokumentach potwierdzających prawa dziedziczne, zastawy, sprzedaż, wykupy oraz wiana. Dokumenty te należało wydawać za odpowiednią opłatą, wszystkim mieszkańcom księstwa.

Przywilej Hanuszowy określił również sposób funkcjonowania kancelarii książęcej, która po śmierci Jana II stała się kancelarią ziemską, i w dalszym ciągu pozostać miała najważniejszym urzędem księstwa. Kanclerzem zaś miał być szlachcic pochodzący ze Śląska. Wydawane przez kancelarię dokumenty i zarządzenia należało sygnować urzędową pieczęcią, według ściśle określonej procedury, aby zapobiec ich fałszowaniu. Przy obecności starosty krajowego i wybranych przedstawicieli szlachty, kanclerz musiał przedłożyć dokumenty i rozliczenia dokonane w danym roku, a po ich odczytaniu należało je zapieczętować. Czynność tę powinien wykonywać kanclerz. Na datę owych spotkań wyznaczono poniedziałek po czwartej niedzieli Wielkiego Postu. Do tego momentu pisma zatwierdzające i uwierzytelniające wydawać miał i pieczętować własną pieczęcią starosta krajowy. Na ich podstawie należało sporządzać w kancelarii odpowiednie dokumenty oraz wpisywać je do ksiąg ziemskich. Ważniejszych wpisów można było dokonać jedynie na posiedzeniach sądu ziemskiego. Przywilej wyznaczył opłaty za wydawanie poszczególnych dokumentów.

W zakresie sądownictwa przywilej przyznawał stanom prawo do sądu ziemskiego, złożonego z sześciu przedstawicieli szlachty i dwóch mieszczan. Wobec tego sądom miejskim zostało odebrane prawo sądzenia szlachty w sprawach kryminalnych. Tym niemniej, jeśli ów sąd ziemski zawyrokował karę śmierci, skazanego należało wydać w ręce urzędu miejskiego. Jednocześnie zakazano odwoływania się do Magdeburga, a jedynie do sądów zwierzchnich, które zostały ustanowione w Opolu i Raciborzu, i stanowiły sądy najwyższej instancji do momentu powołania Praskiej Izby Apelacyjnej w 1548 roku. Przywilej określał porządek zbierania się tych sądów. Posiedzenia miały się, więc odbywać dwa razy w roku, najpierw w Opolu a następnie w Raciborzu. Uczestnictwo w sesjach było obowiązkowe dla każdego członka ławy sędziowskiej, nieobecność zaś podlegała karze. Sądy składać się miały z dwunastu sędziów, pod przewodnictwem starosty krajowego, który pełnił zarazem funkcję trzynastego sędziego.

W sprawach dotyczących wojny każdy mieszkaniec został zobowiązany do obrony granic księstwa pod wspólną chorągwią. Jeśli zaś książę, lub jego następcy, zamierzał obsadzić swoje zamki szlachcicami, zobowiązany był wypłacać im żołd, zaspakajając potrzeby żołnierzy, czeladzi oraz koni. Jednakże w trakcie trwania działań zbrojnych niedotyczących śląskiej ziemi, poddani nie mogli zostać zmuszeni do zasilenia wojsk czeskich chyba, że czyniliby to dobrowolnie. Wówczas przysługiwał im jedynie żołd.

Poddani zostali również zwolnieni od płacenia cła przy zakupie i sprzedaży, co nie dotyczyło jednak obcokrajowców i kupców. Oryginał Przywileju Hanuszowego nie zachował się, a jego treść znana jest jedynie z kolejnych odpisów. Najstarszy z nich znajduje się w Archiwum Państwowym we Wrocławiu w tzw. Księdze praw i przywilejów księstwa opolsko-raciborskiego. Odpis ten pochodzi z 1573 roku i zawiera konfirmację cesarską dokumentu z 31 stycznia 1558 roku, treść przywileju oraz widymat burmistrza i rady miejskiej Opawy z 17 kwietnia 1559 roku zamieszczony jest w tzw. Stalbuchu.

Bibliografia

1. Boras Z., Książęta piastowscy Śląska, Katowice 1978.
2. Boras Z., Wielki Przywilej Ziemski księcia Jana, w: Ars Historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski poświęcone Gerardowi Labudzie, Poznań 1976.
3. Cynarski S., Jan, książę na Opolu, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 10, Wrocław, Warszawa, Kraków 1962-1964.
4. Horwat J., Księstwo opolskie i jego podziały do 1532 r., Rzeszów 2002.
5. Książęta i księżne Górnego Śląska, red. A. Barciak, Katowice 1995.
6. Kapras J., Veliké Privilegium Knížetství Opolsko-Ratibořského, w: Sbornik Véd státnich a právních, XII (1912).
7. Kubiciel R., Wybrane problemy badawcze związane z Wielkim Przywilejem Ziemskim księcia Jana II opolskiego z 1531 roku, w: Z dziejów Śląska. Zbiór Studiów, red. A. Barciak, T. Rduch-Michalik, Katowice 2000,
8. Ptak Marian, Sąd ziemski Księstwa Opolsko-Raciborskiego w świetle przywileju z 1531 roku, w: Studia historycznoprawne: tom poświęcony pamięci Profesora Edwarda Szymoszka, red. Alfred Konieczny, AUW 3063, Prawo 305, Wrocław 2008.
9. Sadowski T., Książęta opolscy i ich państwo, Wrocław 2001.
10. Sękowski R., Koniec średniowiecza i kształtowanie się podstaw ustrojowych księstw Opolskiego i Raciborskiego (szkice i wypisy źródłowe), Opole 2011 .
11. Statut ziemski księstw Opolskiego i Raciborskiego i innych do nich należących, red. O. Kniejski, R. Sękowski, Opole 2012.
12. Sroka A., Jan Dobry, w: Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999.
13. Steinert A., Der Schatz und das politische Testament des letzten Oppelner Piastenherzogs Johannes, w: „Oberschlesier“, Bd. 14 (1932).

ŹRÓDŁA:

1. Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Rep. 35, zesp. Księstwo opolsko-raciborskie, sygn. 30, 138.
2. Narodní archiv Praha, Salbuchy, sygn. 128. 137v-140.

Źródła on-line

R. Kubiciel, Wybrane problemy badawcze związane z Wielkim Przywilejem Ziemskim księcia Jana II opolskiego z 1531 roku

J. E. Böhme; Diplomatische Beytrage zur Untersuchung der schesischen Rechte und Geschichte, Berlin 1771, th. III, s. 1 - 23