Ruchy społeczne

Autor: dr Marcin Gacek

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Geneza pojęcia ruchy społeczne

Pojęcie ruchów społecznych jest przedmiotem badań różnych dyscyplin naukowych takich jak psychologia społeczna i polityczna, socjologia zmian społecznych, socjologia polityki, socjologia organizacji, struktur społecznych i religii, socjologia miejska, socjologia ruchów społecznych, politologia a także historia.

Historia za pierwszy prehistoryczny wielki ruch społeczny uznaje, w oparciu o źródła pisane, strajk pracowników egipskich pomiędzy 1190-1180 p.n.e w Deir el-Médineh za panowania Ramzesa III. Kolejnymi były: bunt niewolników na Sycylii ok. VI w.p.n.e. i powstanie Spartakusa. W okresie nowożytnym zaliczamy do ruchów społecznych, również wielkie bunty chłopskie w średniowieczu. W socjologii za pierwsze zdarzenie historyczne badane przy pomocy metody socjologicznej wykorzystującej pojęcie ruchu społecznego, uznaje się Rewolucję Francuską. Pojęcie ruchy społeczne, pozostawało od samego początku istnienia socjologii w obszarze jej zainteresowań. Ruch społeczny istnieje w sytuacji, w której duża grupa ludzi, podejmuje działania mające na celu zmianę istniejącego stanu rzeczy, w którym przyszło im żyć. Działając w oparciu o przyjętą strategię dążą oni do zmiany regulacji prawnych, zniesienia ograniczeń kulturowych, walczą ze stereotypami, uprzedzeniami ale także chcą zmienić tradycje i religię, idee, ideologię lub strukturę społeczną czy administracyjną. Ruchy społeczne zawsze rodzą się tam gdzie istnieje niezadowolenie z rzeczywistości społeczno-ekonomicznej i politycznej. „Ruchy społeczne są więc produktem, jak i wskaźnikiem niezadowolenia społecznego, świadczą o tym, że stan istniejący nie zaspokaja ludzkich aspiracji lub, że poziom tolerancji dla niedogodności materialnych, religijnych, intelektualnych czy politycznych został przekroczony”. Tym co odróżnia ruchy społeczne od innych zachowań zbiorowych czy też rozruchów, niepokoi społecznych jest wyznaczenie sobie celu: którym jest jakiegoś rodzaju zmiana społeczna. Ruchy społeczne przebiegają w ramach działań niezinstytucjonalizowanych i niesformalizowanych, a przynajmniej nie w pełni zinstytucjonalizowanych i sformalizowanych.

Istnienie i działanie ruchów społecznych jest uzależnione od szeroko rozumianego otoczenia zatem jak pisze Bronisław Misztal pojęcie ruchu społecznego powinno być analizowane „…w ramach zakreślonych przez teorie zmiany społecznej i przyczynowości historycznej.” .

Teorie zmian społecznych a ruchy społeczne

Teorie zmian społecznych należą do najważniejszych zagadnień socjologicznych. Najkrócej i najdosadniej ujmuje to Piotr Sztompka. „Socjologia narodziła się w XIX wieku jako teoria zmian społecznych.” Przyczyny zmian społecznych mogą być zewnętrzne jak i imannentne a co najistotniejsze obydwie te grupy zmian mogą zachodzić jednocześnie. Wyróżnia się cztery wizje teorii zmian społecznych. Pierwsza to ewolucjonistyczna, w której mieszczą się dwie istotne dla pojęcia ruchów społecznych: teoria modernizacji i społeczeństwa postindustrialnego. Wizja druga cykliczna jest przede wszystkim oparta na historycznym ujęciu Vilfredo Pareto, w którym system społeczny poddany jest nieustającym fluktuacjom a najważniejszą zmianą jest teoria krążenia elit. Wizja trzecia: dialektyczna związana jest z materializmem historycznym i wszelkimi teoriami postmarksitowskimi. Oraz wizja czwarta – stawanie się społeczeństwa, w ramach której wyróżniamy dwie teorie: socjologii historycznej z teorią podmiotowości oraz teorię stawania się społeczeństwa. Dla pojęcia ruchów społecznych najważniejsze wydają się teorie modernizacji i socjologii historycznej. Bardzo skrótowo można zdefiniować zmianę społeczną jako element dynamiki społecznej przejawiającej się w ciągłej zmianie społeczeństwa, którą możemy określić poprzez wykazanie stopnia modyfikacji dokonujących się w danym okresie w obrębie instytucji społecznych oraz porównaniem zmian do czynników stałych takich jak np. wielkie systemy religijne. Do oznaczenia zmiany społecznej służą trzy pojęcia:

• neutralnej zmiany
• wartościującego wzrostu
• oraz ideologicznie umocowanego postępu.

Anthony Giddens określa trzy ogólne czynniki zmiany społecznej: środowisko fizyczne (społ. dostosowuje się do warunków fizycznych takich jak klimat, krajobraz etc.), organizacje polityczne, w których są zorganizowane społeczeństwa oraz czynniki kulturowe. W przypadku epoki nowoczesnej Giddens wyróżnia czynniki ekonomiczne (przemysł, nauka, technika, które będą bezpośrednio oddziaływać na ruchy społeczne). Czynniki polityczne np.: zwycięstwa militarne, upadek komunizmu etc., które pozwalają na tworzenie się ruchów społecznych lub same były pod wpływem ruchówy społecznych vidé Solidarność. Trzecią grupą czynników pozostaje niezmiennie kultura jak np. makdonaldyzacja kultury lub wzrost znaczenia ekstremizmu islamskiego.

Zasadność odwołania się do teorii modernizacji jako najważniejszej teorii zmian wpływającej na ruchy społeczne potwierdza fakt, że wraz z modernizacją, industrializacją, postindustrializacją, tworzeniem się społeczeństwa sieci i rewolucji informatycznej wzrasta ilość ruchów społecznych. Rozwój przemysłu, tworzenie się społeczeństwa masowego, nacjonalizmy, faszyzm, komunizm, to przykład ruchów społecznych, które są wpisane w proces modernizacji i jednocześnie same są jego twórcami. Protesty studenckie w 1964 roku w USA i 1968 roku w Europie to wynik wchodzenia w postindustrializm i silnej urbanizacji społeczeństw uprzemysłowionych. W zupełnie innej kulturze ale również w momencie gwałtownych przekształceń gospodarczych i dynamicznego przepływu ludności ze wsi do miasta dochodzi do tragicznych demonstracji studentów chińskich na Placu Tienanmen w Pekinie w 1989 roku. Ruch ekologiczny i pacyfistyczny są dziećmi postindistrializacji. Wiek dwudziesty był na pewno wiekiem wielkich ruchów społecznych. Początek dwudziestego pierwszego wieku też nie pozostawia złudzeń co do wpływu rozwoju technologii, umasowienia edukacji i powiększenia czasu wolnego na potencjalność tworzenia się ruchów społecznych. Współczesne ruchy społeczne są mniej podatne na stare ideologie za to bardziej spontaniczne. Sprzeciw wobec GMO, ruch antyACTA, antyglobalizm a w końcu Arabska Wiosna Ludów − która była tak naprawdę Zimą Ludów − z jednej strony posiadają wszystkie cechy ruchu społecznego: są celowe, sprzeciwiają się rzeczywistości zastanej lub narzucanej odgórnie, są masowe w oparciu o samoświadomość i wspólnotę kulturową a jednocześnie dzięki portalom społecznym mają wysoki poziom spontaniczności. Są to ruchy społeczne opierające się o rewolucję informatyczną.

Rodzaje ruchów społecznych

Ruchy społeczne możemy podzielić ze względu na różne kryteria. Pierwszy związany jest z dynamiką zmian. Możemy wyróżnić ruchy reformatorskie dążące do zmian w ramach obowiązujących norm prawnych, w sposób ewolucyjny poprzez modyfikacje norm prawnych (np. ruchy dążące do zmian ruchu drogowego, antynikotynowe, związki zawodowe). Ruchy społeczne zmierzające do fundamentalnych zmian wartości i zasad porządku społecznego będą ruchami radykalnymi (Wiosna Arabska, Majdan). Drugi podział dokonuje się ze względu na stosunek do zmian. Ruchy dążące do zmian nazywamy innowacyjnymi. Często gdy zmiany społeczne zachodzą zbyt gwałtownie rodzą się ruchy społeczne zachowawcze, dążące do zatrzymania zmian (lub do powrotu do stanu poprzedniego), które dla pewnych grup ludzi są trudne lub po prostu nie do zaakceptowania na gruncie aksjologicznym. Ruchy zachowawcze nie zawsze są konserwatywne. O ile ruchy antyaborcyjne możemy uznać za konserwatywne to już nie możemy tego powiedzieć o ruchach społecznych przeciwstawiającym się globalizacji gospodarki, wykorzystaniu energii nuklearnej czy radykalnych ruchach ekologicznych. Najnowszym podziałem ruchów społecznych jest podział na ruchy społeczne stare i nowe. Stare ruchy wyrosłe w okresie industrialnym, choć to one są najlepiej zbadane przez socjologię, albo straciły na znaczeniu ze względu na zanik wyraźnego podziału na warstwy (czy w ujęciu marksistowskim na klasy) bądź przekształciły się w sformalizowane organizacje np. związki zawodowe (które możemy zaliczyć do starych ruchów społecznych) lub w ramach dynamiki politycznej weszły w obszar polityki (mogły też zaniknąć). Nowe ruchy społeczne np. ruch ekologiczny czy ruch feministyczny wbrew swojej nazwie są „starymi” ruchami społecznymi sięgającymi korzeniami do lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku, albo do czasów jeszcze odleglejszych (sufrażystki). Cechą wyróżniającą nowe ruchy społeczne jest ich charakter przekrojowy, przechodzący przez wszystkie warstwy społeczne, uniwersalistyczny, gdzie ludzi o różnym statusie społecznym łączy wizja lub idea, o którą są wstanie walczyć. Takimi ruchami społecznymi o młodszym wieku będą antyglobaliści, ruch anty-ACTA (celem jest wolność w cyberprzestrzeni). Otwartym pozostaje pytanie czy prekariat stanie się nową klasą ponad warstwami czy też przerodzi się w ruchy społeczne o określonych celach np. politycznych. Na razie posiada już jeden z elementów przynależnych ruchom społecznym – sprzeciw wobec rzeczywistości zastanej i potencjalność przekształcenia się w ruch reformatorski lub rewolucyjny.

Zarówno socjologia historyczna jak i teoria modernizacyjna wskazują na perspektywę historyczną ruchów społecznych jako najważniejszą do ich analizy. Oprócz niej możemy wskazać jako najważniejsze (z wielu) perspektywę poznawczą, kulturową, konfliktu czy zmiany. Niewątpliwie jest jeden rodzaj ruchów społecznych, który łączy wszystkie wymienione perspektywy. Są nimi ruchy polityczne. Można je rozpatrywać w perspektywie teorii zmian modernizacyjnych jak i przyczynowości historycznej. Są one również istotne z punktu wiedzenia regionalizmu. W perspektywie historycznej możemy wskazać ruchy społeczne, które w celu wprowadzenia zmian w organizacji państwa lub działań państwowotwórczych dążyły do zdobycia władzy politycznej (Gandhi). Ruch polityczny to dążenia społeczne, które usiłują doprowadzić do zmiany istniejących warunków lub ich zachowania na drodze wywierania wpływu na rządy lub poprzez walkę o władzę. Ruch polityczny to szczególny przypadek ruchu społecznego. Cechą wyróżniająca go jest to, że posługuje się środkami politycznymi. Ruchy polityczne były traktowane jako pochodna podziału klasowego społeczeństwa. W literaturze zachodniej, szczególnie francuskiej, wpływ teorii marksistowskiej jest istotny stąd w literaturze przedmiotu spotykamy kryterium klasowe podziału ruchów politycznych. Wydaje się jednak, że współcześnie ważniejszym podziałem jest kryterium stosunku do ustroju. Współcześnie nie brakuje poglądów nie tylko dążących do zmian w ramach demokracji ale i kontestujących samą demokrację. Stąd pojęcie „kryzysu demokracji”. Zatem możemy wyróżnić ruchy polityczne zachowawcze, reformatorskie, rewolucyjne lub kontrrewolucyjne. Ruchy polityczne zachowawcze będą np. ruchami w obronie demokracji czy ustroju. Ruchy reformatorskie to ruchy dążące do zmian w ramach ustroju i norm prawnych. Współcześnie to ruchy emancypacyjne (np. dążenie do parytetu płci w polityce), na rzecz rozwoju społeczeństwa obywatelskiego etc. Obecnie to najczęściej ruchy dążące do zwiększenia partycypacji obywatelskiej, a zatem dążące do upodmiotowienia jednostki w państwie. Nowe polityczne ruchy społeczne dążą do podwyższenia poziomu demokracji poprzez poszerzenie jej istoty i esencji tzn. pluralizmu i konkurencji politycznej zwiększającej reprezentatywność polityczną w poliarchii. W ramach tego nurtu będą również działały wszelkiego rodzaju ruchy społeczne dążące do decentralizacji, dekoncentracji, regionalizacji polityki, uzyskania autonomii etc. Jednoznacznie trzeba podkreślić, że określenie tych ruchów jako postępowych czy zachowawczych zależy od subiektywnej aksjologii oceny tych ruchów. Np. dążenia do uzyskania niepodległości Katalonii poprzez poszerzanie autonomii można oceniać afirmatywnie jako dążenie do demokratyzacji polityki i zadośćuczynienie dążeniom politycznym Katalończyków jak i można go oceniać negatywnie jako osłabianie Hiszpanii. Ruchy rewolucyjne zmierzające do obalenia ustroju państwa np. Wiosna Arabska, lub konkretnej władzy np. Majdan. Ruchy kontrrewolucyjne np. frankizm. Ruchy polityczne możemy również podzielić ze względu na stopień ich organizacji:

• spontaniczne ruchy polityczne pozbawione organizacji i z reguły krótkotrwałe;
• zorganizowane dość luźno i na ogół krótkotrwałe;
• ruchy polityczne o wysokim stopniu organizacji i trwałości, których najbardziej rozpowszechnioną postacią są partie polityczne.

Należy odróżnić spontaniczne polityczne ruchy społeczne, które są wynikiem wielu poprzednio wymienianych czynników społeczno-ekonomicznych i kulturalnych od mody na np. regionalizm. Nawet krótkotrwały ruch polityczny musi mieć określone cele polityczne. Aktywność ruchów politycznych jest również działaniem w ramach społeczeństwa obywatelskiego. To świadomy akt partycypacji politycznej obywatela jako wyborcy.

Ruchy polityczne przechodzą pięć stadiów rozwoju:

1. Tworzenie się przesłanek ruchu. Uogólniając jest to moment odczuwania niezadowolenia z zastanego stanu rzeczy, zagrożenia realnego bądź domniemanego poprzez poszczególnych ludzi. Następnie dochodzi do wymiany informacji, zrzeszania się bądź w ramach styczności bezpośrednich lub pośrednich np. poprzez portale społecznościowe. W wyniku tego dochodzi do sprzężenia zwrotnego w postaci wymiany poglądów i ich krystalizacji, co prowadzi do potrzeby stworzenia ruchu społecznego. Polityczny ruch społeczny może powstawać spontanicznie (opisany jak wyżej) lub poprzez działania ośrodka władzy lub ośrodków władzy(w przypadku działań rządów innych krajów). Wtedy mamy do czynienia z działalnością PR-u politycznego i rekrutacji członków.
2. Stadium artykulacji dążeń. Następuje mniej lub bardziej precyzyjne formułowanie wspólnych celów i środków ich realizacji
3. Stadium komunikacji politycznej. Sprowadza się do celowej i wzmożonej akcji informacyjnej nastawionej na rekrutowanie członków ruchu.
4. Stadium rozwiniętej działalności politycznej. To monet wcielania w życie swoich postulatów.
5. Stadium zamierania ruchu politycznego. Każdy ruch polityczny może pójść czterema ścieżkami. Osiąga swoje cele polityczne i rozwiązuje się. Nie osiąga swoich celów i mimo to zamiera. Osiąga swoje cele, ale formułuje nowe i jego członkowie dochodzą do wniosku, że trzeba przejść do najwyższego stopnia sformalizowania politycznego ruchu społecznego i powołać partię polityczną. Nie osiąga swoich celów jako ruch społeczny i w poszukiwaniu skuteczniejszych narzędzi zmienia się w partię polityczną. Jeśli ruch polityczny pozostaje w nazwie ruchem i stawia się poza nawiasem partyjnym, to w przypadku gdy startuje do walki wyborczej o władzę staje się partią lub przynajmniej protopartią.

Należy pamiętać, że każdy ruch polityczny jest zarazem ruchem społecznym ale nie każdy ruch społeczny jest ruchem politycznym.

Ruchy społeczne na Śląsku

Rozwój przemysłu na Śląsku przyniósł również dosyć wczesny rozwój ruchów społecznych. Pierwszymi ruchami były ruchy kulturowo-tożsamościowe. Niemiecka ludność napływowa niosła ze sobą nie tylko religię protestancką ale i swoją etykę. Z kolei rdzenni Ślązacy byli katolikami i dzielili się na niemieckojęzycznych i pozostających w kręgu kultury języka polskiego. Świadczy o tym wydawanie czasopism w języku polskim, dążącym do obrony śląskiej tożsamości katolickiej. Przykładem tego jest redagowane w języku polskim śląskie czasopismo polskojęzyczne „Katolik” założone pod auspicjami Kościoła Katolickiego już 1869 roku. Kulturkampf doprowadził do procesu odwrotnego od założonego tzn. wzmocnienia żywiołu polskiego na terenach Górnego Śląska szczególnie na Opolszczyźnie i w okolicach Bytomia. Pomimo różnic interesów, Śląsk pozostawał wielokulturowy bez szerzenia ksenofobicznej nienawiści. Wzmocnienie ruchów społecznych katolickich na Śląsku, które wpłynęło na ożywienie poczucia przynależności części Ślązaków do kultury polskiej było wynikiem silnego sprzeciwu wobec wpływów myśli socjalistycznej przychodzącej z lepiej rozwiniętych przemysłowo Niemiec. Na Górnym Śląsku żyło się obiektywnie trudniej niż w innych regionach niemieckich, stąd już w 1889 roku doszło do strajku górników śląskich. Ruch robotniczy przekształcił się w Związek Wzajemnej Pomocy Robotników Górnośląskich. Był on tworzony przez redakcje „Katolika” wydawanego w nakładzie ponad 6000 egzemplarzy. Biorąc pod uwagę, że konkurencyjny organ niemieckiej Katolickiej Partii Centrum miał nakład 5000 egzemplarzy, nie dziwi fakt, że socjalistyczne organizacje na Górnym Śląsku nie przekraczały kilkuset członków.

Momentem gwałtownego przyspieszenia rozwoju ruchów społecznych na Śląsku był początek XX wieku. Nie ulega wątpliwości, że sprzyjały temu uniwersalne zewnętrzne jak i wewnętrzne czynniki związane z rozwojem industrializacji, sentymentów nacjonalistycznych, jak i sytuacja geopolityczna, która poróżniła kraje Europy. Jednak najistotniejszym czynnikiem był zewnętrzny spór Niemiec i Polski o przynależność państwową Śląska. Powstanie Polskiej Organizacji Wojskowej na Śląsku jest najlepszym dowodem na wpływ czynnika zewnętrznego. Niemcy mocno wspierali poprzez organy państwowe, ruchy społeczne na Śląsku wymierzone przeciwko żywiołowi polskiemu. Walki zbrojne w czasie powstań śląskich świadczyły jednoznacznie o końcu pokojowej koegzystencji wielokulturowego Śląska. Okres międzywojnia to utrwalenie podziału na ruchy społeczne wspierane przez rządy: polski i niemiecki. Starały się one popierać organizacje Ślązaków na obszarach swojego sąsiada. II Wojna Światowa to okres tragedii Górnośląskiej, która oprócz ogromu cierpień ludności cywilnej doprowadziła do największej migracji z i na Śląsk. I tak, Śląsk nadal jest najbardziej wielokulturowym regionem w Polsce. W okresie PRL mamy do czynienia z ruchami społecznymi sterowanymi przez władze komunistyczną. Biorąc pod uwagę, że do województwa śląskiego należy Zagłębie Dąbrowskie trzeba wspomnieć o fali strajków na początku lat pięćdziesiątych w tamtejszych kopalniach. Nie miały one charakteru ruchu społecznego ale wychodziły poza kilka zakładów pracy. Wielki renesans ruchów społecznych na Górnym Śląsku przypada wraz z karnawałem „Solidarności”. Przywódcy związku zdawali sobie sprawę z kardynalnego znaczenia górnośląskiego przemysłu dla ruchu społecznego jakim była „Solidarność”. Co prawda impuls do wydarzeń sierpniowych wyszedł z wybrzeża ale obydwie strony konfliktu społecznego przyznały, że dopiero strajki w sercu przemysłowym kraju spowodowały uznanie przez władze protesty za ogólnokrajowe i akceptację strony związkowej jako poważnego partnera w dialogu. O sile śląskiego ruchu społecznego jakim była fala sprzeciwu wobec komunizmu świadczy to, że w skali całego kraju tylko na Śląsku użyto broni w grudniu 1981 roku.

Po 1989 roku Śląsk staje się regionem poddanym najbardziej procesom deindustrializacji częściowo tylko rekompensowanym przez „nowe technologie” i gospodarkę postindustrialną. Powoduje to szereg problemów społeczno-ekonomicznych w naszym regionie. W ostatnich latach obserwujemy wzrost poczucia tożsamości regionalnej, które stają się źródłem działań takich organizacji jak Ruch Autonomii Śląska. Nie jest to jeszcze ruch społeczny, ale na pewno możemy mówić o fazach początkowych tworzenia ruchu społecznego na rzecz budowania tożsamości śląskiej. O początkach tworzenia się fazy rekrutacji świadczą takie inicjatywy jak Zjednoczeni dla Śląska. Najważniejszymi i twardymi - z socjologicznego punktu widzenia - danymi świadczącymi o początkach regionalnego ruchu społecznego na Śląsku są wyniki Powszechnego Spisu Ludności z 2011 roku. Za Ślązaków (jako jedyną lub pierwszą narodowość) uznało się ok. 435,8 tys. ankietowanych. Bycie Polakiem - Ślązakiem (po dopytaniu) zadeklarowało ok. 411 tys.. Warto tę dystynkcję brać pod uwagę tworząc projekty zarówno ugrupowań politycznych głoszących autonomię jak i politycznych ruchów społecznych na rzecz regionu.

Możemy zaobserwować tworzenie się miejskich ruchów politycznych, których celem jest działanie na rzecz społeczności lokalnych na obszarze całego województwa śląskiego. Otwartym pozostaje pytanie czy dojdzie do stworzenia − ponad podziałami − ruchu społecznego na rzecz powstania Metropolii „Silesia”, która stałaby się największą konurbacją w Polsce i mogłaby być kołem zamachowym dla rozwoju gospodarki całego województwa śląskiego. Bowiem „małe jest piękne, ale duży może więcej”.

Bibliografia

1. Castells I., Władza komunikacji, tłum. J. Jedliński, P. Tomanek. Warszawa 2013.
2. Chałasiński J., Antagonizm polsko-niemiecki w osadzie „Kopalnia” na Górnym Śląsku, Warszawa 1936.
3. Czapliński M., Najpilniejsze deficyty śląskich badań historycznych, w: Deficyty badań śląskoznawczych, red. M. S. Szczepański, T. Nawrocki, A. Niesporek, Katowice 2010.
4. Dahl R. A., Stinebrickner B., Współczesna analiza polityczna, Warszawa 2007.
5. Gacek M., Socjologia polityki Raymonda Arona, "Studia Socjologiczne" 2013, nr 4.
6. Giddens A., Socjologia, tłum. A. Szulżycka, Warszawa 2004.
7. Hoppe H. H., Demokracja – bóg, który zawiódł. Ekonomia i polityka demokracji, monarchii i ładu naturalnego, tłum. W. Falkowski, J. Jabłecki, Warszawa 2006.
8. Współczesne teorie socjologiczne, red. A. Jasińska-Kania, Warszawa 2006.
9. Pierony. Górny Śląsk po polsku i niemiecku, red. D. Kortko, L. Ostałowska, Warszawa 2014.
10. Lagroye J., Francois B., Sawicki F., Sociologique politique, Paris 2002.
11. Lebel J. P., Touraine A., Sociologie de l’action. Pour une sociologie des mouvements sociaux, Ellipses 2012.
12. Lilian M., L’espace de mouvement sociaux, Éditions du Croquant 2012.
13. Misztal B., Ruch społeczny w Encyklopedia Socjologii, t. 3, Warszawa 2000.
14. Okonsky K., Oblężenie Katowic w trzecim powstaniu śląskim 1921, w: Pierony. Górny Śląsk po polsku i niemiecku, red. D. Kortko, L. Ostałowska, Warszawa 2014.
15. Ortega y Gasset J., Bunt mas, Warszawa 2008.
16. Potulski J., Socjologia polityki, Gdańsk 2007.
17. Raciborski J., Obywatelstwo w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2011.
18. Rzymowski W., Wielki tydzień Górnego Śląska, w: Pierony. Górny Śląsk po polsku i niemiecku, red. D. Kortko, L. Ostałowska, Warszawa 2014.
19. Standing G., Nowa niebezpieczna klasa, tłum. K. Czarnecki, P. Kaczmarski, M. Karolak, Warszawa 2015.
20. Stefaniuk M., Teoreia elit Vilfreda Pareta, Lublin 2001.
21. Swadźba U., Wartości – pracy, rodziny, religii – ciągłość i zmiana. Socjologiczne studium społeczności śląskich, Katowice 2010.
22. Swadźba U., Śląski etos pracy. Studium socjologiczne, Katowice 2001.
23. Szacki J., Socjologia historyczna, w: Współczesne teorie socjologiczne, red. A.Jasińska-Kania, Warszawa 2006.
24. Szczepański M. S., Opel z górniczym pióropuszem. Województwa katowickie i śląskie w procesie przemian, Katowice 2002.
25. Górnicy górnośląscy. Ludzie zbędni, ludzie luźni, red. M. S. Szczepański, Katowice 1993.
26. Deficyty badań śląskoznawczych, red. M. S. Szczepański, T. Nawrocki, A. Niesporek, Katowice 2010.
27. Szczepański M. S., Teorie zmian społecznych, Katowice 1990.
28. Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2004.
29. Sztompka P., Teorie zmiany społecznej, w: Encyklopedia Socjologii, t. 4, Warszawa 2000.
30. Tilly Ch., Demokracja, tłum. M. Szczubiałka, Warszawa 2008.
31. Tilly Ch., Rewolucje europejskie 1492-1992, tłum. E. Żelazna, Warszawa 1997.
32. Tilly Ch., Historia i wyobraźnia socjologiczna, fragm. History and Sociological Imagining, „The Tocqueville Review” 1994, vol. 15, nr 1.
33. Touraine A., Samotworzenie się społeczeństwa, tłum. A. Karpowicz, Kraków 2010.
34. Wiatr J. J., Socjologia polityki, Warszawa 1999.
35. Górnicy wobec wyzwań restrukturyzacji, red. K. Wódz, Katowice 1997.
36. Wódz K., Ruch ekologiczny, w: Encyklopedia Socjologii, t. 3, Warszawa 2000.

Źródła on-line

1. M. S. Szczepański, A. Śliz, Dylematy regionalnej tożsamości. Przypadek Górnego Śląska. (dostęp 20.09.2015)
2. Regionalne Obserwatorium Kultury w Katowicach. (dostęp 01.02.2015)
3. S. Wróbel, Miejskie ruchy polityczne w śląskich miastach na prawach powiatu. Wybrane zagadnienia. (dostęp 06.12.2015)
4. Struktura narodowo-etniczna, językowa i wyznaniowa ludności Polski - NSP 2011. (dostęp 06.12.2015)
5. D. Valvelle, Les ouvriers de la Tombe, Deir el-Médineh à l'époque ramesside, Institut Français d'Archéologie Orientale, El Cairo 1985. (dostęp 10.10.2015)