Sosnowieckie pałace

Autor: Aleksandra Dylong

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 9 (2022)

Sosnowieckie pałace – budowle pałacowe znajdujące się na terenie dzisiejszego miasta Sosnowiec w województwie śląskim, będące pozostałością po rodach przemysłowców działających na tych terenach z końcem XIX i początkiem XX wieku. Były to obiekty mieszkalne należące do dwóch rodzin, które znacząco przyczyniły się do rozwoju miasta tj. rodziny Dietlów i rodziny Schoenów. Pałace sosnowieckich przemysłowców, w łącznej liczbie czterech, zachowały się do czasów współczesnych i stanowią jedne z ważniejszych zabytków na terenie miasta Sosnowiec.

Historia sosnowieckich pałaców ściśle wiąże się z działalnością przedstawicieli niemieckich rodów przemysłowych, którzy przybyli na tereny obecnego Sosnowca z końcem XIX wieku. Czas ten był przełomowy w dziejach miasta, od momentu powstania stacji Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, zaczęły pojawiać plany pod inwestycje. Tereny te bogate były z naturalne zasoby tj. węgiel oraz posiadały dostęp do rzeki, co stwarzało dogodne warunki pod rozwój przemysłu. Do Sosnowca zaczęli przybywać przemysłowcy z terenów Niemiec, a wraz z nimi grupy robotników, którzy z czasem zaczęli kształtować sosnowieckie społeczeństwo.

Zespół pałacowo-parkowy Dietla na Pogoni

Pałac Dietla

Dawny neobarokowy pałac Dietlów z drugiej połowy XIX wieku znajdujący się przy ulicy Żeromskiego 2 w Sosnowcu. Numer rejestru zabytków województwa śląskiego A-806/67.

W 1878 roku niemiecki przemysłowiec Heinrich Dietel przy był do Sosnowca wraz ze swoją żoną Clarą i założył pierwszą w Królestwie Polskim i całym Cesarstwie Rosyjskim fabrykę wełny czesankowej na Pogoni (dzielnica Sosnowca). Początkowo rodzina mieszkała w Katowicach, następnie przeniosła się do Sosnowca i zamieszkała w jednym z pomieszczeń przy fabryce. Wraz z rozbudową fabryki, rodzina zaczęła budowę siedziby rodowej. Pałac powstał w otoczeniu domów robotniczych, naprzeciwko fabryki w biskiej odległości od torów kolejowych Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. To wraz z kościołem ewangelicko-augsburskim, parkiem oraz znajdującą się nieco dalej szkołą realną, tworzyło zabudowę ulicy Dietlowskiej (obecnej ulicy Żeromskiego).

Widok na ulice Dietlowską obecną ulice Żeromskiego. Po prawej stronie widoczny kościół ewangelicki i fragmenty fabryki, po lewej stronie pałac Dietlów. Źródło: https://archiwum.41-200.pl/picture.php?/239

Historia

Pierwsze plany pod budowę pojawiły się w latach 80. XIX wieku, a pałac miał powstać w miejscu pierwszego mieszkania Dietlów w Sosnowcu. Niewielki dom mieszkalny zamienił się w jednopiętrowy budynek mieszkalny w stylu neorenesansowym. Z końcem XIX i początkiem XX wieku doszło do przebudowy, która nadała pałacowi obecny kształt, ujednolicając jego wygląd.

Pierwsza wojna światowa oraz późniejszy okres kryzysu gospodarczego spowodował, że zakłady rodziny Dietlów poniosły ogromne straty. Chcąc ratować pozycję i majątek, zaciągnięto kredyty oraz zastawiono pałac wraz z zakładem. Druga wojna światowa spowodowała, że Dietlowie zostawili swój majątek i ostatecznie opuścili Sosnowiec. Po wkroczeniu do miasta wojsk radzieckich w salach palcu urządzono komendanturę miasta. To rozpoczęło okres niszczenia i okradania cennych wnętrz pałacu. Niespłacony kredyt skutkował przejęciem majątku przez państwo i tak pałac trafił do Skarbu Państwa. Opuszczony pałac, podobnie jak sąsiadujące z nim budynki przyfabryczne, stopniowo popadał w ruinę. We wrześniu 1945 roku w pałacu przez pewien czas działała Szkoła Baletowa Tatiany Wysockiej, a w grudniu tego roku część budowli przejęta została przez Państwową Szkołę Muzyczną. W 1947 roku pałac wraz z otaczającymi budynkami weszły pod zarząd sosnowieckiej przędzalni czesankowej „Politex”. Budynek został podzielony między szkołę muzyczną, która zajmowała większość obiektu, a siedzibę klubu NOT, która działała przy „Politexie” i zajmowała I Pietro pałacu. Taki stan utrzymał się do lat 90. XX wieku. Dzięki funkcjonowaniu wewnątrz pałacu tych dwóch instytucji, pałac nie popadł w pełną ruinę. Dodatkowym zabezpieczeniem prawnym było wpisanie w 1967 roku pałacu do rejestru zabytków. Wpis ten jednak obejmował jedynie sam budynek, z pominięciem bogatego wyposażenia wnętrz.

Przez wszystkie lata użytkowania stan budowli się pogarszał i wymagał gruntownego remontu, prace jednak ograniczały się do prowizorycznych napraw. Negatywnie na stan pałacu wpływała również eksploatacja górnicza oraz wstrząsy powodowane przez kolej znajdująca się w bliskim sąsiedztwie. W latach 1983-1985 urząd miasta zlecił wykonanie remontu. Wykonano wtedy prace zabezpieczające obiekt, które polegały na podtrzymaniu najbardziej zagrożonych stropów czy nałożeniu siatki ochronnej na sypiące się dekoracje elewacji. Wyremontowano również niewielki fragment muru od strony ulicy Żeromskiego, który z powodu złej jakości materiałów, niedługi czas później znów wymagał naprawy.

W 1990 roku przeniesiono szkołę muzyczną, a urząd miejski nie miał podstaw prawnych by kontynuować naprawy. Zakład „Politex” nie był zainteresowany utrzymaniem pałacu i wykonaniem prac remontowych by go zabezpieczyć. Władze miejskie skierowały się do potomków Heinricha Dietla mieszkających w Hamburgu, jednak rodzina nie obrała konkretnego stanowiska w sprawie dalszych losów pałacu. Urząd Wojewódzki, któremu podlegał zabytek, w latach 90. XX wieku postanowił sprzedać upadający pałac. Do zakupu przez nowych właścicieli doszło w 1997 roku. Już rok później rozpoczęto wieloletni remont, który doprowadził pałac do stanu obecnego. Częściowe otwarcie pałacu nastąpiło 11 września 2010 roku.

Architektura

Pałac Dietla powstał na miejscu dawnego przyfabrycznego budynku. W latach 80. XIX wieku niewielkie mieszkanie zamieniło się w jednopiętrowy budynek o podłużnym planie w stylu neorenesansowym. Początkowo wzniesiono dom mieszkalny z cegły w formie czterokątnej, dwupiętrowej budowli z płaskim dachem. Później wszedł on w obręb pałacu i sytuował się z jego lewej strony. Do południowej strony dobudowano palmiarnię z kolorowymi oknami. Przypuszcza się, że Dietel traktował ten dom jako tymczasowy i że właściwą rezydencje wybuduje z dala od fabryki i torów. Wraz ze zwiększającym się majątkiem ale także powiększającą się rodziną, dom został przebudowany na przełomie XIX/XX wieku do stanu okazałej rezydencji rodowej. Projekt przebudowy pałacu został zlecony inżynierowi Waligórskiemu. Dwie części pałacu pozostawały w stosunku do siebie w znacznej dysproporcji, co wymagało prac ujednolicających, które były wykonane dwukrotnie w ostatnich latach XIX wieku i z początkiem kolejnego stulecia.

Pałac Dietla na pocztówce. Źródło: http://palacdietla.pl/historia.html.

Na pierwszym piętrze pałacu znajdowała się bogato wyposażona jadalnia, sypialnie Dietlów oraz ich synów. W 1894 roku dobudowano salę balową oraz oranżerię. Część północną całkowicie zmieniono i podniesiono ją do wysokości części południowej. Zrezygnowano również ze stylu neorenesansowego na rzecz neobaroku i elementów neorokokowych. Wygląd zewnętrzny różnił się między częścią północną a południową pałacu. Stanowiło to dwa niezależne skrzydła które były połączone ze sobą łącznikiem z tarasem od strony wejścia głównego. W 1900 roku doszło do pożaru dachu, wtedy też zaprojektowano nowe pokrycie pałacu. Był to wysoki dach z lukarnami dodatkowo zdobiony attyką z wazonami i girlandami. Ostatnia przebudowa w początkiem XX wieku zrealizowana przez firmę Ignatz Grunfeld Baugeschaft miała na celu całkowite ujednolicenie wyglądu zewnętrznego. Zmieniono elewacje południowego skrzydła, dostosowując ją do wyglądu nowszego skrzydła północnego. Na wyraźne życzenie Dietla nie zmieniono łącznika skrzydeł, który miał pozostać jako „pamiątka”. Neobarokowy budynek nie uległ większym zniszczeniom. W latach 50. XX wieku rozebrano jedynie przylegającą do pałacu od południa oranżerię. Po śmierci głowy rodu – Heinricha, jego syn Alfred wybudował obok rezydencji mniejszy pałacyk, który pełnił jednocześnie funkcję bramy przejazdowej. Budowla została zaprojektowana w 1912 roku przez Karla Arndta z Katowic, który również odpowiedzialny był za projekt dworku Borysa Dietla w Kluczach.

Wnętrze

Pierwsze piętro stanowiło zespół reprezentacyjnych, bogato zdobionych i wyposażonych wnętrz w różnych stylach architektonicznych. Centralnym miejscem jest dwukondygnacyjna sala balowa w stylu neobarokowym, zwana również salą lustrzaną. Jej ściany są bogato zdobione lustrami i sztukaterią, a w ścianie zachodniej znajduje się wyjście na balkon nad wejściem głównym pałacu. Znaczna część ruchomego wyposażenia sali się zachowała tj. trójdzielne lustro, dwa lustra kątowe, dwa pseudokominki oraz lustra z żardinierami. Salę ozdabia też parkiet z gwieździstą rozetą oraz kryształowe żyrandole.

Drugim co do wielkości pomieszczeniem była jadalnia w stylu neobarokowym, zwana również pokojem kredensowym lub salą holenderską. Posiadała ona bogato rzeźbione kredensy oraz portale i oświetlana była lampami naftowymi. Zachowała ona niemal całkowicie swoje oryginalne wnętrze wraz z wyposażeniem.

Kolejnym pomieszczeniem był pokój fajkowy, który posiadał już oświetlenie elektryczne, zachowany w stylu wczesnoromańskim. Znajdował się w nim zespół szafek i kolumn, które wbudowane były w drewnianą boazerie. Pokój ozdobiony był również dwoma witrażami. Według opowiadań pracowników pałacu, palenie fajki w tym pokoju miało charakter ceremonialny przy narodzinach kolejnego potomka Dietlów. Wtedy to imię narodzonego dziecka wraz z datą wypisywano na jednej ze ścian pokoju.

Na pierwszym piętrze znajdował się również sekretny pokój zawierający sejf. Do pomieszczenie można było przejść z secesyjnego gabinetu, który połączony był z jadalnią masywnym rozsuwanymi drzwiami. Sam sejf nosił ślady próby włamania w czasie gdy pałac padł ofiarą grabieży radzieckiej. Łazienka, a właściwie pokój kąpielowy również znajdował się na pierwszym piętrze. Jako jedyny tego typu pokój w kraju zachował się prawie bez zmian do czasów współczesnych. W centralnej części znajduje się basen w stylu rzymskim ozdobiony kafelkami wraz z rzeźbioną, ceramiczna ramą. Dodatkowo łazienka posiada bogatą terakotowa posadzkę oraz witraże firmy Kahlert i Weber z Rygi.

Współczesny widok na łazienkę w pałacu Dietla. Źródło: https://instytutkorfantego.pl/blog/palac-dietla-w-sosnowcu-i-wybrane-elementy-jego-wystroju/.

Na drugim piętrze, które jest znacznie skromniejsze, powstałym w stylu secesji znajduje się pokój, którego ściana ozdobiona jest freskiem autorstwa Włodzimierza Tetmajera. W pokoju tym znajduje się także balkon i oranżeria. Pałac wyposażony był w cenne meble, obrazy i inne dzieła artystyczne. Rodzina posiadała również liczne pamiątki, przywożone ze swoich podróży oraz otrzymane przy różnych okazjach. Większość z cennego wyposażenia pałacu uległa rozproszeniu w momencie opuszczenia przez Dietlów swojego majątku. Rozproszenie to było skutkiem grabieży, ale także zabierania obiektów przez instytucje tam działające po drugiej wojnie światowej. Relacje przekazują, że szkoła baletowa, która opuszczała Sosnowiec wywiozła z pałacu trzy wagony cennych mebli. Część mebli trafiła także do rekwizytorni katowickiego ośrodka telewizyjnego. Władze Sosnowca włączyły się w przekazanie pałacowi dwóch kryształowych żyrandoli z sali balowej oraz wywiezionych wcześniej części mebli.

Park

Park Dietla, potocznie też nazywany parkiem Żeromskiego, jest to zabytkowy park miejski założony w 1901 roku jako część kompleksu pałacowo-parkowego Heinricha Dietla. Powstał w stylu neoromantycznym z licznymi sztucznymi grotami, jeziorkami i wzgórzami. Brzegi jeziora się tam znajdującego zostały zasiane tulipanami. Goście, którzy odwiedzali park mogli wypożyczyć łódź i pływać po zbiorniku, którego środek zdobił posąg Neptuna. Nad architekturą parku pracował Fritz Hanisch w latach 190-1904, a dużą część gatunków drzew i kwiatów sprowadzono z Niemiec i Holandii. W centralnym miejscu parku znajdowało się wzgórze z rzymsko-dorycką świątynią dumania (Świątynia Sybili), która swoim stylem nawiązywała do stylu Maurów. Kompozycje parku uzupełniały ruiny zamku średniowiecznego, którego ściany zdobiła broń i malowidła z przedstawieniem rycerzy. Do otoczonego murem parku prowadziły dwie bramy, jedna żelazna od strony dzisiejszej ulicy Roweckiego i druga, drewniana po przeciwnej stronie parku. W 1903 roku do starego parku dobudowano nowy park, który powstał w zagłębieniu terenu z powodu wywozu ziemi pod stary park. Do aranżacji ogrodu został zatrudniony ogrodnik Robert Pietsch.

Pocztówka z 1912 roku przedstawiająca widok na park Dietla. Źródło: zbiory Biblioteki Narodowej

Po wojnie park stał się ogólnodostępnym parkiem miejskim. Rozebrano mury otaczające park co pociągnęło za sobą kolejne kroki rozbiórki parku. Świątynia Sybilli przetrwała drugą wojnę światową i w czasach PRL-u została zamieniona w kawiarnię przed którą wybudowano pawilon dla orkiestry (rozebrany w 2012 roku). W latach 70. XX wieku doszło do przebudowy parku, zlikwidowano groty, ruiny oraz rozebrano świątynię dumania na rzecz nowo powstałej hali sportowej (1972) oraz krytej pływalni (1977). Sama nazwa parku zmieniała się wraz ze zmianą nazwy ulicy z Dietlowskiej na Żeromskiego.

Zespół parkowo-pałacowy Schoenów na Środuli

Zespół parkowo-pałacowy Schoenów na Środuli, w tym dwa pałace z końca XIX wieku, park oraz pozostałości budynków ogrodowych znajdujące się przy ulicy Chemicznej w Sosnowcu. Numer rejestru zabytków województwa śląskiego A-1241/80.

Pałac Ernsta Schoena

Potomkowie niemieckich przemysłowców, Franz i Ernst Schoenowie przybyli do Sosnowca w 1875 roku z Werdau w Saksonii. W pierwszej kolejności postawili fabrykę wigonu na Sielcu, a niedługo później uruchomiono przędzalnię wełny czesankowej na Środulce. Przy tej właśnie fabryce Ernst Schoen rozpoczął budowę pałacu w 1895 roku. W 1879 roku do braci dojechała ich siostra Fanny, która rok później poślubiła Paula Lamprechta, miejscowego fabrykanta. W sąsiedztwie do fabryk, poza okazałą rezydencją, powstały również osiedla robotnicze. Franz również wzniósł pałac w okolicy swojej fabryki. Praktyka była taka, że początkowo przemysłowcy zamieszkiwali w skromnych mieszkaniach, a po czasie gdy dorobili się wystarczającego majątku, wznosili okazale wille. Z końcem XIX wieku do Sosnowca przybyli synowie Bruna Schoena – Oskar, Wilhelm i Fritz. Oskar mieszkał u swojego stryja Ernsta Środulce od 1890/93 roku. W 1905 roku zamieszkał w swoim pałacu tuż obok pałacu wuja (późniejszy pałac Wilhelma). Wilhelm natomiast z początku mieszkał na Sielcu u Franza Schoena, a następnie przejął pałac zmarłym bracie na Środulce.

Główna siedziba rodu, pałac Ernsta, powstała przy trasie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w okolicy fabryk i osiedli robotniczych i został otoczony neoromantycznym parkiem. Za projekt pałacu odpowiedzialny był wrocławski architekt Karl Grosser, który również zaprojektował pałac Henckel von Donnersmarcków w Brynku. Budowa pałacu na Środulce zakończyła się w 1896 roku, natomiast kolejny rok zajęło jego wyposażanie. Największe zmiany w układzie wnętrz dokonano po 1945 roku, kiedy to w pałacu zaczęło funkcjonować przedszkole oraz utworzono prywatne mieszkania. W 1980 roku pałac został wpisany do rejestru zabytków, co dało początek jego adaptacji pod placówkę muzealną. Początkowo w pałacu działał oddział Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, a od 1995 roku funkcjonuje już jako samodzielna instytucja muzealno-kulturalna. Poza placówką muzealną w pałacu mieści się obecnie również Urząd Stanu Cywilnego (od 1991 roku) oraz restauracja „Belvedere” (od 1998 roku).

Pałac Ernsta Schoena ok. 1900 roku. Źródło: https://www.muzeum.org.pl/historia-palacu-schoena/

Pałac Ernsta Schoena ok. 1900 roku. Źródło: https://www.muzeum.org.pl/historia-palacu-schoena/

Pałac był wielokrotnie przebudowywany wewnątrz, jednak nie uległa zmianie jego zasadnicza bryła z narożnymi basztami. Budowla w stylu neobarokowym powstała na planie zbliżonym do kwadratu, a w trzech narożnikach postawiono baszty. W jednej z nich, najbardziej masywnej, zwieńczonej hełmem mieści się klatka schodowa. Dwie pozostałe baszty posiadają cebulaste hełmy wzorowana na XVII wiek. Całość budynku przykryta jest dachem mansardowym. Na fasadach znajdują się również balkony podtrzymywane przez kolumny z piaskowca. Całość elewacji posiada zdobną sztukaterię z motywami roślinnymi i literą „S” co nawiązuje do nazwiska rodowego. Fasada pałacu wraz z wejściem pierwotnie znajdowała się od strony kolei, dopiero w okresie międzywojennym zmieniono to na przeciwległa stronę, w miejscu wyburzonej już oranżerii (obecnie znajduje się tu wejście główne). Pamiętnik Fanny Schoen Lamprecht przekazuje opis pałacu. W pierwszej kondygnacji budynku tj. przyziemiu znajdowały się pomieszczenia gospodarcze tj. pralnia czy winiarnia. W głównej kondygnacji, na parterze pałacu znajdowały się pomieszczenia reprezentacyjne, tj. bogato zdobiona sztukaterią owalna sień, która prowadziła do wyższego westybulu, gdzie znajdowały się garderoby. Następnie główny hol w rodzaju dziedzińca wewnętrznego. Na wprost sieni mieściło się wejście do jadalni, która położona była za otwartą na taras loggią. Mieścił się tam również pokój bilardowy urządzony w stylu japońskim oraz pokój bufetowy. Po lewej stronie holu mieściła się neobarokowa sala balowa, z której wychodziło się do oranżerii. Na parterze pałacu znajdował się pokój dla pań w stylu angielskim, oraz pokój panów utrzymany w stylu mauretańskim. Na pierwszym piętrze mieściły się sypialnie, toalety i prywatne pokoje Schoenów, natomiast na drugim znajdowały się pokoje gościnne, pokoje dla służby oraz spiżarnia. O pierwotnym wyposażeniu i wystroju pałacu wiadomo niewiele, a remont z przełomu lat 70/80. XX wieku znacznie zmienił rozmieszczenie pomieszczeń. Z oryginalnego wyposażenia również nie pozostało zbyt wiele. Drewniane meble, które nie zachowały się do czasów współczesnych wykonane były przez wrocławską firmę meblarską Gebruder Bauer oraz łódzką Karla Wutke. Z dawnego wystroju pozostała zdobna, kuta balustrada klatki schodowej będącej centralnym miejscem w pałacu. Całość ozdabiają trzy witraże figuralne. Przedstawiają one alegorie Handlu i Włókiennictwa w stylistyce późnego historyzmu. Nie jest znany autor witraży, ale przypuszcza się, że zostały zamówione i sprowadzone z Niemiec.

Pałac Wilhelma

Pałac został wybudowany w latach 1903-1905 prawdopodobnie według projektu znanego architekta Józefa Pomiana-Pomianowskiego w odległości niespełna stu metrów od pałacu Ernsta. Pełnił on funkcje willi mieszkalnej bratanka Ernsta, Oskara Schoena. Po tragicznej śmierci Oskara w 1905 roku w pałacu zamieszkał jego brat Wilhelm wraz z żoną Else (od 1910 roku). W czasie drugiej wojny światowej w miejscu tym schronił się ówczesny komendant Okręgu Śląskiego Armii Krajowej – Zygmunt Walter-Janka. Po zakończeniu wojny pałac wraz z sąsiadującymi budynkami został znacjonalizowany. Od 1945 roku siedzibę miała tu Zasadnicza Szkoła Włókiennicza, a od 1976 roku Studenckie Centrum Kultury Zameczek - Remedium. W ramach kompensaty długów firma „Intertex” przekazała pałac pod zarząd miasta Sosnowiec i wraz z całym zespołem parkowo-pałacowym został wpisany do rejestru zabytków. W kolejnych latach pałac przeszedł w ręce prywatne i urządzono w nim prywatną Szkołę Handlową. W 2004 roku miasto odkupiło pałac i planowało jego renowacje. Brak wystarczających funduszy zmusił miasto do ponownej sprzedaży budynku, z zastrzeżeniem, że obiekt ten ma pełnić w przyszłości funkcje usługowe. W 2009 roku pałac został zakupiony przez nowego właściciela, który planował gruntowny remont. Według planów w pałacu miał powstać hotel, restauracja oraz sale bankietowe. W 2010 roku doszło do pożaru, który spowodował znaczne zniszczenia. Obiekt ponownie został wyremontowany, a w 2021 roku ponownie wystawiony na sprzedaż.

Pałac Wilhelma. Źródło: https://www.muzeum.org.pl/historia-palacu-schoena/

Pałac powstał w stylu łączącym elementy klasycystyczne i barokowe. Jest to dwukondygnacyjna budowla na planie prostokąta, przykryta wysokim czterospadowym dachem wspieranym na pilastrach. Zachodnia strona posiadała ganek wsparty na dwóch jońskich kolumnach. Wejście główne natomiast znajduje się po stronie wschodniej i stanowi go wysunięty przedsionek. Z powodu jego powojennych losów, z oryginalnych elementów wnętrza pozostał kamienny kominek, sztukateria dekoracyjna stropu oraz elementy stolarki.

Park

Pałace Schoenów znajdujące się na Środulce otoczone były rozległym parkiem w stylu angielskim z elementami neoromantycznymi. W parku powstały dwa stawy oraz sztucznie usypane wzgórza wraz ze sztucznymi grotami, ruinami w południowej części pałacu od strony fabryki. Głównym elementem parku był staw, który został zlikwidowany po drugiej wojnie światowej. Obecnie po zbiorniku pozostała niecka oraz system doprowadzania wody. W okolicy stawu znajdowała się przystań oraz ażurowy, drewniany pawilon kręgielni. Nad wodą powstał taras widokowy z kamienną balustradą. W północnej części parku znajdowała się stajnia i powozownia. W parku powstało także okazałe rosarium. Cały zespół zdobiły trzy fontanny: jedna z nich przedstawiała putto (małego chłopca) na delfinach. Romantycznego charakteru dodawały kamienne ławki oraz mosty. W latach 50. XX wieku został zburzony mur parku wraz z trzema bramami. Obecnie w parku znajdują się pozostałości po grotach, fragmenty pagórków oraz kamiennej balustrady. Układ dawnych alejek został w dużej części zachowany.

Pałac Franza Schoena na Sielcu

Dawny pałac Schoenów z lat 70 XIX wieku z eklektycznymi elementami neogotyku, znajdujący się przy ulicy 1 Maja 14 w Sosnowcu (Sielcu). Numer rejestru zabytków województwa śląskiego A-1370/88.

Pałac nazywany jest „Nowym Pałacem Schoena”, „Pałacem Franza” oraz czasem „Pałacem Oskara”. Został wybudowany w latach 1901-1903 według projektu wrocławskiego architekta Ludwiga Schneidera na zlecenie Franza Schoena. Działka w śródmieściu przy Czarnej Przemszy, na której stanął pałac została zakupiona przez Schoenów w 1885 roku od hrabiego Mortimera Tschirschky’ego. Budynek zamieszkiwany był przez Franza Schoen wraz z żoną Emmą i dwiema córkami Elsą (przyszłą żona Wilhelma Schoena) i Erną. Gdy brat Franza, Ernst przyjechał do Sosnowca początkowo zamieszkał właśnie na Sielcu. Dopiero w 1886 roku przeniósł się na Środulkę, gdzie wybudował później swój pałac (od 1995 roku Muzeum w Sosnowcu). W czasie pierwszego powstania śląskiego w 1919 roku w pałacu Franza była siedziba dowództwa powstania i dowództwa ochrony plebiscytu. W 1907 roku doszło do pożaru przędzalni Schoenów, co razem z wydarzeniami wojennymi z lat 1914-1918 znacznie osłabiło majątek rodziny. Franz zmuszony był wydzierżawić pałac. W 1923 roku powstał w nim Sąd Okręgowy. W okresie niemieckiej okupacji działał w nim Deutsches Haus, a od 1945 roku ponownie pełnił funkcję sądu.

Pałac Franza (Sąd Okręgowy) źródło: https://41-200.pl/historia/sosnowiec-sad-okregowy-kolejna-pocztowka-w-galerii/

Pałac Franza (Sąd Okręgowy) źródło: https://41-200.pl/historia/sosnowiec-sad-okregowy-kolejna-pocztowka-w-galerii/

Pałac ten jako jedyny z pałaców sosnowieckich przemysłowców znajduje się w śródmieściu. Powstał on w stylu eklektycznym z mieszkanką różnych elementów architektonicznych w różnych stylach. Charakterystyczna jest wieża w stylu neogotyckim, która swoim wyglądem nawiązuje do gotyku angielskiego. Elewacja łączy w sobie elementy neoromańskie, neorenesansowe, neobarokowe i neoklasycystyczne oraz secesji. W północno-wschodniej części istniała przeszklona oranżeria, która została rozebrana w czasie remontu pałacu na potrzeby siedziby sądu. Oranżeria została zabudowana i przykryta dachem, a w niej stworzono pomieszczenia biurowe. Od strony południowej i wschodniej pałac otoczony był parkiem i skałkami. W momencie przebudowy centrum miasta po drugiej wojnie światowej, park został zmieniony i dziś stanowi teren leśny przyległy do brzegu rzeki.

Centralnym pomieszczeniem wewnątrz pałacu jest okazały, wysoki hol z kominkiem i schodami prowadzącymi na inne kondygnacje budynku. Pierwotnie, pomieszczenie to pełniło funkcje salonu, w którym przyjmowano gości. Całe wnętrza pałacu zachowały bogate elementy zdobnicze typowe dla stylistyki historycznej, gdzie przeplatają się liczne nurty, tworząc typowy dla epoki eklektyzm. W holu dominuje secesja, która widoczna jest w bogatej sztukaterii i stolarce. W dekoracjach dominują przedstawienia roślinne i kwietne. Pojawiają się również inicjały właściciela „FS”, które zostały umieszczone m.in. na balustradzie schodów, która stworzona została w stylu art nouvaeu. Marmurowy kominek wykonany w historyzującej stylistyce ozdobiony jest wizerunkiem kobiety z kądzielą i wrzecionem, co jest alegorią włókiennictwa i nawiązuje do działalności rodziny. Nad kominkiem została umieszczona data „1903”, która wskazuje moment ukończenia budowy pałacu.

Najokazalszą salą w pałacu jest dwukondygnacyjna sala balowa ozdobiona bogatą dekoracją sztukateryjną i stolarską. Posiada także wielkoformatowy plafon. W dekoracjach przeważają motywy roślinne, a także przedstawienia muzykantów. Przy sali balowej znajdowała się sala muzyczna, do której wejście zostało ozdobione dwoma kariatydami, które podtrzymywały balkon dla muzyków. Sam pokój muzyczny zdobiony jest klasyczną sztukateria z przedstawieniami girland z liści laurowych czy rozet. W dwuczęściowej jadalni, która łączyła się z tarasem, znajdują się meble kredensowe. Stanowią one komplet z boazerią oraz oprawami okien i drzwi. Zachowane meble są w stylu secesji. W pomieszczeniu, w którym znajdowała się biblioteka, zachował się kominek oraz meble biblioteczne, które również połączone zostały z obramowaniem okien i drzwi oraz boazerią. Całej romantyczności wnętrz pałacowych dodają ukryte przejścia i kręte schody.

Bibliografia

1. „Nasze Zagłebie” nr 9, 16.10.2015r.
2. Chmielewska E., Witraże w pałacu Schoenów w Sosnowcu [w:] Witraże na Śląsku, pod. red. T. Dudek-Bujarek, Katowice, 2002.
3. Gano-Kotuła, Pałace województwa śląskiego [w:] Architektura rezydencjonalna. Referaty wygłoszone na sesji naukowej w Katowicach i Sosnowcu 19-20 września 2003, Katowice, 2003.
4. Kaczmarek R., Rodzina Lamprechtów. Niemieccy mieszczanie w Sosnowcu [w:] Zagłębiowskie rody. Materiały VI Sesji Zagłębiowskiej, Sosnowiec, 2007.
5. Kontny I., Pałac Dietla w Sosnowcu [w:] Wiadomości konserwatorskie województwa śląskiego. Zamki. Pałace., T. II, Katowice, 2010.
6. Kontny I., Owczarek J., Zabytkowa architektura i sztuka miasta Sosnowiec [w:] Sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, T. II, pod. red. Antoniego Barciaka, Sosnowiec, 2016.
7. Makarska A., Sosnowieccy przemysłowcy - Schoenowie [w:] Zagłębiowskie rody. Materiały VI Sesji Zagłębiowskiej, Sosnowiec, 2007.
8. Mika A., Dzieje rodu Dietlów z Sosnowca, Sosnowiec, 2007.
9. Mika A., Życie i działalność Dietlów 1878-1945. Miejsce rodu w historii Sosnowca i kraju [w:] Zagłębiowskie rody. Materiały VI Sesji Zagłębiowskiej, Sosnowiec, 2007.
10. Nadolski P., Industrializacja [w:] Sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, T.I., pod red. Antoniego Barciaka, Sosnowiec, 2016.
11. Nadolski P., Rody przemysłowców w dziejach terenów współczesnego Sosnowca [w:] Sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, T. I., pod. red. Antoniego Barciaka, Sosnowiec, 2016.
12. Owczarek J., Sosnowieckie pałace, „Rocznik Sosnowiecki 1992”.
13. Skocza M., Raport o tańcu, narodowe centrum kultury, 2010.
14. Szajnowska-Wysocka, M. Tkocz, Funkcje rekreacyjne obiektów rezydencjonalnych w regionie śląskim, Acta Geographica Silesiana, 4. WNoZ UŚ, Sosnowiec, 2008.
15. Zawadzka K., Pałac Dietla w Sosnowcu. Powojenne losy [w:] Architektura rezydencjonalna. Referaty wygłoszone na sesji naukowej w Katowicach i Sosnowcu 19-20 września 2003, Katowice, 2003.

Źródła on-line

historia

klub zagłębiowski

Historia pałacu

Zobacz też

Rodzina Dietlów

Sosnowieckie cerkwie