Teatr Nowy w Zabrzu

Autor: prof. dr hab. Andrzej Linert

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 7 (2020)

Danuta Bleicherówna w roli Doryny w Świętoszku Moliera. Reż. R. Wasilewski, scen. J. Hrynkowski, prem. 3 VI 1952 r. Teatr Śląski w Katowicach. Fot. B. Stapiński.

Titus Maccius Plautus: Kupiec (Mercator). Od lewej: Kucharz – A. Lipski,Demifo Dorippa –M. Całka. Reż. M. Daszewski, scen. J. Moskal, kost. D. Knosała, prem.: 30 IV 1977 r. Fot. J. Hanusek.

J. Słowacki: Balladyna. Scena zbiorowa. Reż. I. Villqist, scen. i kost. M. Sławiński, K. Sobańska, prem.: 14 V 2011 r. Fot. K. Lisiak.

Teatr dramatyczny w województwie śląskim, utworzony w Zabrzu w 1959 r.

Teatr powstał pod dyrekcją Wacława Kozioła i kierownictwem artystycznym Danuty Bleicherówny, w gmachu byłego kasyna huty Donnersmarcka. Od zakończenia II wojny światowej ten budynek pełnił funkcję Zakładowego Domu Kultury Huty „Zabrze” i do maja 1963 r. zespół był tylko jego współgospodarzem, na równi z dyrekcją Domu Kultury Huty „Zabrze”. W całości gmach przejęty został przez Teatr w 1963 r. i poddano go wówczas przebudowie wg planów Bronisława Jankowskiego i Janusza Grzegorzaka.

Do 1967 r. zespół występował niemal wyłącznie w objeździe. Od początku jego trzon tworzyli członkowie zlikwidowanego Objazdowego Teatru Powszechnego, istniejącego przy katowickim oddziale Państwowego Przedsiębiorstwa Imprez Estradowych. Nastawiony na upowszechnianie sztuki teatru wśród szerokich rzeszy odbiorców, od początku pełnił ważną rolę kulturotwórczą i edukacyjną . Wiązało się to z koniecznością realizacji wielostronnego modelu teatru miastotwórczego, popularnego i upowszechniającego, społecznie użytecznego i poszukującego kontaktu z widownią niemal całego ówczesnego województwa katowickiego.

Był to od początku model teatru dla mas, preferujący zawarte w tekstach literackich wartości ideowe i tradycyjne środki wyrazu. Jego walka o pozyskanie robotniczego widza prowadzona była ze zmiennym szczęściem. W repertuarze, obok klasyki światowej i polskiej, często prezentowana była dramaturgia współczesna, w tym także utwory autorów śląskich. Osobny nurt wyznaczały widowiska muzyczne z udziałem zabrzańskiej Filharmonii Górniczej i spektakle dla dzieci. Pozostając poza nurtem najważniejszych wydarzeń teatralnych w kraju, był przez lata przykładem rzetelnego rzemiosła i repertuarowej równowagi. W pierwszych latach działalności w dorobku jego odnajdujemy sztuki W. Bogusławskiego, J. Słowackiego, A. Fredry, A. Felińskiego, T. Rittnera, M. Bałuckiego, G. Zapolskiej, L. H. Morstina, a także dzieła M. Gorkiego, K. Dickensa, A. Czechowa, W. Shakespeare’a i Moliera.

Jednym z jego najwybitniejszych dyrektorów i kierowników artystycznych był Mieczysław Daszewski, początkowo w latach 1963–1965, a następnie od 1971 do 1986 r. W międzyczasie funkcję dyrektora i kierownika artystycznego sprawował Tadeusz Przystawski (1965-1971). Jemu też zespół zawdzięczał pierwsze sezony względnej stabilizacji, po trudnym wieloletnim okresie przebudowy i adaptacji gmachu teatru. Moment jego uroczystego otwarcia po latach uciążliwych remontów i poszukiwań lokali zastępczych, nastąpił z chwilą wystawienia we wrześniu 1967 r. W. Bogusławskiego Krakowiaków i Górali w reż. Przystawskiego i w scen. A. Sell-Walter. Przystawski dostosowując swoje plany repertuarowe do ograniczonych możliwości obsadowych, tworzył teatr powszechnie akceptowanej formy i treści. Przykładem tego był zarówno J. Blizińskiego Pan Damazy w reż. A. Mianowskiej z 1968 r., jak i Placówka B. Prusa w reż. A. Gąssowskiego, a następnie M. Bułhakowa Zmowa świętoszków w reż. A. Słocińskiego oraz będące przeniesieniem z warszawskiego Teatru Klasycznego monumentalne widowisko L. Budreckiego i I. Kanickiego (także reżysera) Dziś do ciebie przyjść nie mogę z 1969 r.

Rozpoczęte w nowych warunkach lokalowych lata względnej stabilizacji pracy zespołu wzmocnił i utrwalił w latach 70. XX w. M. Daszewski. Wypracowany przez niego model Teatru, istniejącego w niewielkim robotniczym środowisku miejskim, preferował klasykę narodową i światową, nie pomijając aktualnej dramaturgii współczesnej, w tym także trudne utwory T. Różewicza. Adresując swoje widowiska do szerokiej i zróżnicowanej widowni, zmuszony był uprawiać różne gatunki i style. Dominowały przedstawienia kostiumowe, zrealizowane z pietyzmem wobec tekstu autora i psychologii postaci, a także osnute nutą humoru sztuki komediowe. Obok najczęściej wystawianych komedii Fredrowskich, w latach 1971-1986 do najciekawszych należały m. in. te przygotowane w reż. Daszewskiego: Fantazy J. Słowackiego (1974), Kupiec T. M. Plauta (1977), B. Jonsona Volpone czyli oszust oszukany (1978) i Ryszard III W. Shakespeare’a (1979), z tytułową rolą Wincentego Grabarczyka. Z sukcesem artysta realizował także przedstawienia słowno-muzyczne, m. in. K. Gaertner i E. Brylla Na szkle malowane (1974) oraz L. Budreckego i I. Kanickiego Dziś do ciebie przyjść nie mogę (1984). Do tego samego nurtu należało także J. Ponityckiego Wesele na Górnym Śląsku wg sztuki S. Ligonia w reż. J. Klemensa (1980). W efekcie tych ostatnich zespół pogłębił umiejętności wokalne i rozśpiewał się, definiując na wiele lat swoje predyspozycje i charakter. Łącznie na scenie w Zabrzu Daszewski wyreżyserował około 50 widowisk i wystąpił w blisko 30 rolach. Odporny na ciśnienie najnowszych poszukiwań formalnych, punkt ciężkości znajdował w barwnej mozaice repertuarowej i rzetelnym rzemiośle artystycznym. Pozwalał mu na to skupiony wokół niego zespół aktorski, którego doświadczenie, dorobek i predyspozycje psychofizyczne, pozwalały realizować zróżnicowany i wielostronny repertuar. Teatr na trwałe wpisał się więc w panoramę życia teatralnego kraju i regionu. Jego eklektyczny repertuar, pełnił w środowisku robotniczym Górnego Śląska funkcję edukacyjną i ludyczną, był źródłem kulturalnej rozrywki, dzięki czemu zespół okrzepł i skonsolidował się wokół autorytetu jego dyrektora. Realizowane w tym czasie spektakle wyróżniała nie tylko rozbudowana scenografia, ale i pełne rozmachu sceny zbiorowe. Przygotowywane z kolei z tej okazji kompozycje muzyczne Marzeny Mikuły, proste, łagodne i melodyjne, /…/ pisane na niewielki skład instrumentów, zazwyczaj bezkonfliktowo wkomponowywały się w strukturę widowiska, wzbogacając jego strukturę i nadając mu oczekiwany przez widownię wdzięk i polot.

Wypracowany w ten sposób model teatru w środowisku robotniczym, z większym lub mniejszym powodzeniem realizowali także jego następcy. Na wstępie Adam Kopciuszewski w latach 1986–1989 z sukcesem do repertuaru wprowadzał wielorakie formy teatralne. Ich warsztatowa sprawność sprawiała, że klasyka narodowa, od dramatu romantycznego poczynając, a na wodewilach i kameralnych formach musicalowych kończąc, miała w tym czasie swoją uprzywilejowaną pozycję. Zdominowana tonacją komediową, nie zatraciła swoich intelektualnych i artystycznych walorów. Potwierdzał to m. in. zarówno M. Bałuckiego Klub kawalerów w reż. J. Słotwińskiego (1986), jak i Z. Krasińskiego Nie-Boska komedia w reż. H. Adamka (1988).

Również kolejni dyrektorzy i kierownicy artystyczni Teatru wspierając się europejską klasyką komediową i dramaturgią współczesną, tworzyli w mniejszym lub większym stopniu teatr przystający do potrzeb przemysłowego miasta śląskiego. Byli to: Maria Kotowska-Lenarcińska (1989-1992), Wincenty Grabarczyk (1993-1996), Jerzy Król (1996-1997), Andrzej Lipski (od 1.01.1997 do 31.12. 1997), Jan Prochyra (1998-1999) i ponownie Andrzej Lipski (1999–2007).

Do najgłośniejszych widowisk z tego czasu należały S. Mrożka Pieszo w reż. J. Adamka (1990), G. Taboriego Mein Kampf w reż. K. Gordona (1993), a także zrealizowane przez Irenę Jun i przygotowane w latach 90. w oprawie plastycznej J. Kaliny komedie A. Fredry Mąż i żona oraz Śluby panieńskie, a także A. Mickiewicza Dziady. Część II.

W latach późniejszych, równolegle z powołanym do życia w 2000 r., z inicjatywy S. Bieniasza i A. Lipskiego, Ogólnopolskim Festiwalem Dramaturgii Współczesnej „Rzeczywistość przedstawiona”, do głosu doszły liczne teksty współczesne, w tym m. in. powszechnie doceniany W. Tomczyka Wampir i A. Pałygi Nieskończona historia. Festiwal zorganizowany przy finansowym współudziale miasta, uznawany jest za jedną z najciekawszych inicjatyw artystycznych w regionie. W zderzeniu z uprawianym w Zabrzu popularnym modelem teatru repertuarowego, stał się ważnym jego uzupełnieniem programowym. W ostatnim dziesięcioleciu, jego atrakcyjność jest jednak źródłem braku równowagi pomiędzy dramaturgią współczesną, a interesującymi w swojej wymowie pozycjami z zakresu klasyki.

Od 2007 r. funkcję dyrektora naczelnego sprawuje Jerzy Makselon, a stanowisko dyrektora artystycznego pełni Zbigniew Stryj. Wypracowany w ostatnim czasie model teatru sprawdza się ze zmiennym szczęściem. Teatr od lat boryka się z kłopotami repertuarowymi. W wyniku przeprowadzonych u progu 1994 r. zmian organizacyjnych, właścicielem Teatru jest samorząd miejski. Wielokrotnie remontowany i adaptowany budynek, współcześnie w ramach zaplanowanej przebudowy i remontu, otrzyma dodatkową klatkę schodową, dzięki której udostępniony ma zostać balkon sali głównej, dotąd nieczynny ze względu na brak odpowiednich dróg ewakuacyjnych. Realizację przedsięwzięcia zaplanowano do końca 2020 r., podobnie jak i prezentację widowisk zarówno w poprzemysłowych przestrzeniach Kopalni Sztuki, w dawnej górniczej hali przy ul. Hagera 43 oraz w „Sali witrażowej” Muzeum Górnictwa Węglowego, a także pomieszczeniach Miejskiego Ośrodka Kultury przy ul. Wojciecha Kossaka 23.

Bibliografia

1. 25 lat Państwowego "Teatru Nowego im. G. Morcinka w Zabrzu”. Przygot. publikacji E. Kwiecień. [Zabrze]: PTN, 79 s., fot. portr. C. Kwiecień: Wspomnienia i refleksje. - Fragmenty recenzji. - Zespół teatru w sezonie jubileuszowym. – Premiery [wykaz repert.].
2. 35 lat Teatru Nowego w Zabrzu. Red. M. Kempińska i P. Gabara. Zabrze 1994.
3. 40-lecie Teatru Nowego w Zabrzu, [red. H. Wach-Malicka, U. Makselon, A. Daszewski]. Zabrze: Teatr Nowy, [2000], s. 85, [l] s.;
4. 50-lecie Teatru Nowego w Zabrzu, [red. B. Dąbrowiecka, J. Makselon] Zabrze: Teatr Nowy, [2010], s. 76.
5. Linert A. Teatr w cieniu huty. Zarys historii Teatru Nowego w Zabrzu 1959-2019. Zabrze 2019. http://encyklopediateatru.pl/ksiazka/772/teatr-w-cieniu-huty-zarys-historii-teatru-nowego-w-zabrzu-19592019.
6. Państwowy Teatr Nowy w Zabrzu. Dziesięć lat działalności 1959—1969. Zabrze, Państw. Teatr Nowy, s. 52. [ M.in.: ] W. Szewczyk [art. z okazji jubileuszu]; B. Surówka: Dziesięć lat Teatru Nowego. Dziesięciolecie Państwowego Teatru Nowego w cyfrach. Zespół artystyczny Państwowego Teatru Nowego w sezonie 1968/69. Aktorzy. Zespół pomocniczy artystyczny. Zespół administracyjny i techniczny. Premiery P.T.N. w latach 1959-1969.
7. Surówka B.: Państwowy Teatr Nowy w Zabrzu. [w:] Kroniki Miasta Zabrza, 1968, s. 183-197.
8. Surówka B.: Dwadzieścia lat. [W;] 20 lat Państwowego Teatru Nowego w Zabrzu. Wyd. Towarzystwo Miłośników Zabrza w 1980 r.
9. Teatr historii lokalnych w Europie Środkowej. Red. E. Wąchocka, D. Fox, A. Głowacka. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 2015.
10. Wilk J.: Państwowy Teatr Nowy w Zabrzu 1959-1969. Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr B. Łopatkówny w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1970.
11. Z dziejów amatorskiego ruchu teatralnego w Zabrzu w latach 1946-1997, praca zbiorowa członków Zarządu Miejskiego Towarzystwa Kultury Teatralnej. Zabrze 2002.
12. Żeromski S.: Grzech. Premiera wrzesień 1974. Zabrze 1974 Państw. Teatr Nowy, s. nlb. 24. [M. in.: 15 lat działalności Państwowego Teatru Nowego.