Województwo kieleckie 1950-1990

(ang. Kielce Voivodeship 1950-1990,niem. Woiwodschaft Kielce 1950-1990)

Autor:dr Adam Dziuba

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

W marcu 1945 r. województwo kieleckie utraciło na rzecz województwa śląskiego powiaty będziński i zawierciański oraz miasto na prawach powiatu Sosnowiec. Najludniejsza i najbardziej uprzemysłowiona część województwa kieleckiego została trwale związana z Górnym Śląskiem.

Terytorium i podziały administracyjne województwa kieleckiego

Przed reformą administracyjną, wchodzącą w życie z dniem 6 lipca 1950 r., województwo kieleckie miało powierzchnię 18 tys. km. kw. Ogółem znajdowało się w nim 27 miast oraz 213 gmin. Jego teren był słabo zurbanizowany i uprzemysłowiony. Zaliczało się do województw o rolniczo-przemysłowym charakterze.

Zmieniająca podział administracyjny kraju ustawa z 28 czerwca 1950 r. włączyła do województwa kieleckiego powiaty opoczyński i konecki (z województwa łódzkiego), wyłączyła zaś powiat częstochowski wraz z powiatem miejskim Częstochowa, wcielając je do województwa katowickiego; kieleckie utraciło w ten sposób poważny ośrodek metalurgiczny. Obszar województwa zwiększył się do 19,5 tys. km. kw. Dzielił się na czternaście powiatów, (w tym dwa miasta wydzielone): buski, iłżecki, jędrzejowski, kielecki, kielecki miejski, konecki, kozienicki, opatowski, opoczyński, pińczowski, radomski, radomski miejski, sandomierski i włoszczowski. Łącznie w powiatach funkcjonowało wówczas 229 gmin. Województwo kieleckie graniczyło z warszawskim, lubelskim, rzeszowskim, krakowskim, katowickim i łódzkim.

Reforma administracyjna przeprowadzona w myśl ustawy z 25 września 1954 r. podzieliła teren województwa na 20 powiatów (w tym pięć miejskich: Kielce, Radom, Ostrowiec Świętokrzyski, Skarżysko-Kamienna i Starachowice). Na jego terenie ogółem znajdowało się 28 miast, 3 osiedla i 762 gromady.

W 1965 r. na województwo kieleckie składały się 24 powiaty (w tym 5 miejskich). Znajdowało się w nich 35 miast, 2 osiedla i 506 gromad. W 1970 r. w skład województwa wchodziło 36 miast, 1 osiedle i 435 gromad. Liczba powiatów nie uległa zmianie. W 1972 r., po likwidacji gromad i restytucji podziału na gminy, przy niezmienionej liczbie powiatów, utworzono na jego obszarze 34 miasta i 170 gmin.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r znacznie ograniczyło teren województwa kieleckiego. Uległo on redukcji do 9,2 tys. km², ale pozostało jednym z największych pod względem obszaru (szóste miejsce w kraju). Graniczyło z województwami: radomskim od północy, tarnobrzeskim od wschodu, miejskim krakowskim i tarnowskim od południa oraz z katowickim, częstochowskim i piotrkowskim od strony zachodniej. Cześć powiatów i gmin włączono do nowo powstających województw: częstochowskiego, piotrkowskiego, radomskiego i tarnobrzeskiego. Do województwa częstochowskiego trafiła większa część powiatu włoszczowskiego (przy czym sama Włoszczowa pozostała w województwie kieleckim). Na rzecz województwa piotrkowskiego kieleckie oddało: większość jednostek administracyjnych powiatu opoczyńskiego (z Opocznem), mniejszą część powiatu koneckiego (bez Końskiego) i jedną gminę z powiatu włoszczowskiego. Na rzecz województwa radomskiego scedowano: powiat miejski Radom, całe powiaty: kozienicki, radomski, białobrzeski, przysuski i zwoleński, większość powiatów: szydłowieckiego (z Szydłowcem), lipskiego (z miastem Lipsko), oraz mniejszą część jednostek administracyjnych powiatów: opoczyńskiego, starachowickiego (bez Starachowic) i koneckiego. Nowo powstałemu województwu tarnobrzeskiego kieleckie przekazało: powiat sandomierski, większość jednostek administracyjnych powiatu opatowskiego (z Opatowem), staszowskiego (ze Staszowem), oraz po jednej gminie z powiatów buskiego i lipskiego. Okrojone województwo kieleckie składało się przede wszystkim z terenów dawnego województwa kieleckiego: byłych powiatów miejskich Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Skarżysko-Kamienna i Starachowice, powiatów kieleckiego, kazimierskiego, jędrzejowskiego, pińczowskiego, większej części powiatów buskiego, koneckiego, starachowickiego oraz resztek powiatów opatowskiego, włoszczowskiego, staszowskiego, lipskiego i szydłowieckiego. Przyłączono do województwa kieleckiego niektóre tereny wchodzące dotąd w skład województwa krakowskiego: większość jednostek administracyjnych powiatu miechowskiego (z Miechowem) oraz jedną gminę z powiatu proszowickiego (bez Proszowic). Składało się odtąd z siedemnastu miast (Kielce, Busko-Zdrój, Chęciny, Chmielnik, Działoszyce, Jędrzejów, Kazimierza Wielka, Końskie, Miechów, Ostrowiec Świętokrzyski, Pińczów, Skalbmierz, Skarżysko Kamienna, Starachowice, Stąporków, Suchedniów, Włoszczowa) oraz 83 gmin.

Podobnie jak w przypadku województwa katowickiego liczba jednostek administracyjnych podlegających władzy w Kielcach była zbyt duża, toteż część z nich scalono. Rozporządzeniem z 11 czerwca 1976 r. połączono szesnaście gmin w osiem i zniesiono dalszych siedem, włączając poszczególne miejscowości do innych jednostek administracyjnych.

Pod koniec 1979 r., na podstawie rozporządzenia Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska, znacznie powiększono obszar stolicy województwa. Włączono wówczas do Kielc cześć okolicznych wsi.

W efekcie tych zmian w 1980 r. na terenie województwa funkcjonowało 17 miast (podobnie jak w 1975 r.), ale liczba gmin, po akcji ich scalania, spadła do 69. W 1985 r. liczba miast i gmin pozostawała niezmienna. W 1989 r. dwa ośrodki – Sędziszów i Kunów uzyskały prawa miejskie. W efekcie w 1990 r. kieleckie pod względem administracyjnym dzieliło się na 19 miast i 70 gmin.

Ludność województwa kieleckiego

Tabela 2. Ludność województwa kieleckiego w latach 1950-1990.

Wedle spisu z 1946 r. na trenach wchodzących w skład ówczesnego województwa kieleckiego mieszkało 1702 tys. osób. W latach wielkich powojennych migracji, do 1950 r., opuściło je 236 tys. mieszkańców. W późniejszych latach wyjazdy utrzymywały się na poziomie 10-12 tys. ludzi rocznie. Znaczna część opuszczających kieleckie pojechała do pracy w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym oraz w Krakowskim Okręgu Przemysłowym. Migracji ludności sprzyjał bardzo wysoki po wojnie przyrost naturalny – do 1950 r. kształtował się na poziomie ok. 35 promili, w następnej dekadzie 16-20 promili, a w latach sześćdziesiątych – 8 do 9 promili. Wysokie tempo przyrostu naturalnego utrzymywało się także w latach siedemdziesiątych. Pod koniec dekady jego współczynnik wynosił 9,8 promila. Nadal trwały procesy migracyjne: wyjazdy z województwa i przenoszenie się ze wsi do miast (co miało związek z urbanizacją i zmianami administracyjnymi). Tylko w 1977 r. wieś opuściło 8390 osób, z czego 4529 trafiło do miast, a 3861 wyjechało poza teren województwa. Można się domyślać, że spora cześć migrantów trafiła do województwa katowickiego, które oferowało dobrze płatną prace w przemyśle i możliwość łatwiejszego uzyskania własnego lokum.

W dekadzie lat osiemdziesiątych tempo przyrostu naturalnego, podobnie jak w całym kraju, mocno się obniżyło. W 1980 r. współczynnik przyrostu wynosił 9,1 promila, w 1985 – 7,2 promila, a na koniec dekady spadł do poziomu 3,4 promila (co jednak stanowiło jeden z wyższych wskaźników w skali kraju). Nadal utrzymywała się jeszcze tendencja do opuszczania terenów województwa – np. w 1985 wyjechało 1,5 tys. mieszkańców (jedna z wyższych liczb w Polsce).

Gęstość zaludnienia w województwie kieleckim utrzymywała się na średnim poziomie w skali kraju. W 1975 r. jej współczynnik wynosił 112,6 osób na km² i nieznacznie przekraczał średnią w Polsce. Do 1980 r. wzrosła do 116 osób na km², dekadę później wynosił 122 osoby na km² i pokrywała się ze średnią dla Polski. Rósł stale odsetek ludności zamieszkującej miasta. W 1950 r. wynosił zaledwie 15,8%, podniósł się znacznie w okresie przyśpieszonej industrializacji w latach planu sześcioletniego (1950-1955), pozostając jednak na stosunkowo niskim poziomie. 30% przekroczył dopiero pod koniec lat sześćdziesiątych. Poziom urbanizacji spadł w 1975 r. w związku z wyłączeniem części zurbanizowanych terenów na rzecz województwa radomskiego. Przez kolejne pięć lat wzrósł o 5%, co można wytłumaczyć zarówno inwestycjami w przemysł województwa (i migracją do miast), jak też włączaniem niektórych wsi do powiększanych obszarów miejskich. Na koniec dekady lat dziewięćdziesiątych współczynnik urbanizacji zbliżył się już do 50%. Oznacza to, że w ciągu czterdziestu lat stopniowo zanikał wybitnie rolniczy charakter województwa.

Odsetek osób utrzymujących się z rolnictwa zmniejszał się. W 1969 r. przekroczony został próg 50 proc. pracujących utrzymujących się z zajęć pozarolniczych. Po reformie administracyjnej z 1975 r. w gospodarce uspołecznionej zatrudnionych było 335 tys. osób, w tym 149,6 tys. w przemyśle, 39,6 tys. w budownictwie, 36,5 tys. w transporcie i łączności, a 28,8 tys. w handlu. W 1980 r. z działalności pozarolniczej utrzymywało się już ponad 70% mieszkańców województwa.

W 1990 r. na prawie 537 tys. zatrudnionych 232 tys. osób pracowało na posadach państwowych, zaś 304 tys. w sektorze prywatnym – w rolnictwie i poza nim (w województwie kieleckim istniało wówczas ponad 25 tys. niewielkich na ogół zakładów prywatnych).

Wraz z urbanizacją wzrastały zasoby mieszkaniowe województwa kieleckiego. W latach 1950-1970 zwiększyły się o 129%. Warunki mieszkaniowe w miastach województwa kieleckiego stopniowo się poprawiały. W 1960 r. na jedna izbę przypadało 2,15 mieszkańców, zaś w 1975 r już 1,4, przy czym na jedną osobę przypadło średnio 13,3 m² powierzchni. Największe osiedla powstały w tym czasie Radomiu i w Kielcach. Pięć lat później sytuacja uległa nieznacznej poprawie – na osobę przypadało wówczas 14,4 metra² powierzchni, a zagęszczenie spadło do 1,2 osoby na pokój. W połowie dekady lat osiemdziesiątych nadal oddawano do użytku ok. 20 izb w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców. W rezultacie w 1990 r. odpowiednie na osobę przypadało średnio 16,6 metra² mieszkania, przy współczynniki 1,08 lokatora na izbę.

Jednak w ślad za rozwojem budownictwa mieszkaniowego nie nadążały inwestycje w infrastrukturę miejską. Województwo kieleckie stale należało do rejonów o niskim standardzie komunalnym. W 1945 r. jedynie cztery miasta miały sieć wodociągową, zaś gazowa istniała tylko w Radomiu. W 1972 r. już 37 miast i osiedli miało wodociągi, zaś 24 kanalizację. Gaz był jednak doprowadzony jedynie do sześciu miejscowości. Wsie były zelektryfikowane w 86,5 proc..

W 1975 r., po reformie administracyjnej, miejska infrastruktura pozostawała słabo rozwinięta. Z wodociągów korzystało wówczas 75 proc. mieszkańców ośrodków miejskich, z kanalizacji – 61,4%, z sieci gazowej – 37,3%. Do 1980 r. odsetek użytkowników bieżącej wody wzrósł do 83,6%, kanalizacji do 69,8%, a sieci gazowej do 51,5%.W połowie dekady lat osiemdziesiątych jedynie Chęciny były w 100% podłączone do sieci wodociągowej. Większość miast mieściła się w przedziale 80-90% lokatorów korzystających z bieżącej wody, przy czym w Kazimierzy odsetek ten wynosił 35%, w Suchedniowie - 33%, zaś w Skalbmierzu – 22%. W miastach ok. 70% lokatorów mogło korzystać z sieci kanalizacyjnej, przy czym w Skalbmierzu i w Działoszycach nie było jej wcale. Infrastruktura stopniowo była rozbudowywana i sytuacja się polepszała. W 1990 r. dostęp do bieżącej wody miało 90,2% mieszkańców miast województwa, do kanalizacji – 84,3%, a do sieci ciepłowniczo-gazowej – 80,2%, co oznacza, ze w tej akurat dekadzie nastąpił poważny postęp.

Pensje mieszkańców województwa kieleckiego niezmiennie pozostawały na niskim w skali kraju poziomie. W 1980 r. przeciętna miesięczna płaca wynosiła 5294 zł - 91% średniej krajowej. W 1990 r. średnie zarobki mieszkańców województwa kształtowały się na poziomie 938,4 tys. zł, czyli nadal 91% średniej krajowej.

Wynagrodzenia mieszkańców województwa kieleckiego ograniczały ich dostęp do dóbr luksusowych. W 1976 r. zarejestrowanych w nim było 19,5 tys. aut – ponad sześciokrotnie mniej niż w katowickim. W 1980 r. prywatnych samochodów było 44 tys., zaś dziesięć lat później 110,6 tys. Wzrost w ciągu kryzysowej dekady był zadem prawie trzykrotny, ale poziom motoryzacji i tak był w 1990 r. niemal sześciokrotnie mniejszy niż w województwa katowickim.

Mieszkańcy województwa kieleckiego mieli też utrudniony dostęp do edukacji. W 1950 r. utworzono na jego terenie Wieczorową Szkołę Inżynierską, przekształconą w 1967 r. w Kielecko-Radomską Wyższą Szkołę Inżynierską. W 1969 powstała z kolei Wyższa Szkoła Nauczycielska, która uzyskała niebawem rangę Wyższej Szkoły Pedagogicznej. Po reformie administracyjnej z 1975 r. na terenie województwa działały WSP i Politechnika Świętokrzyska. W roku akademickim 1980/1981 studiowało w nich ponad 7 tys. osób. Obok tych uczelni funkcjonowały punkty konsultacyjne uruchomione przez uczelnie z Krakowa, Lublina, Łodzi i Warszawy.

Jednak pod względem poziomu edukacji mieszkańców województwo kieleckie pozostało zapóźnione. W 1990 r. tylko 5,4% jego mieszkańców mogło się legitymować wyższym wykształceniem, średnie posiadało 23,0%, zawodowe – 20,8%, podstawowe – 41% zaś niepełne podstawowe lub żadne – aż 9,8%.

Gospodarka województwa kieleckiego

Tereny województwa mimo postępującej urbanizacji i industrializacji pozostały jednymi z ważniejszych jeśli chodzi o produkcję rolną. W południowo – wschodniej części województwa przeważały dobre gleby na podłożu lessowym, w Niecce Nidziańskiej także rędziny. Na pozostałych obszarach były głownie słabsze gleby bielicowe i płowe, zaś w Górach Świętokrzyskich – górskie. Ze względu na walory krajobrazowe, zwłaszcza na terenie Gór Świętokrzyskich, rozwijała się turystyka.

W 1972 r. województwo kieleckie dostarczyło 4,2% produkcji przemysłowej i ok. 6,5% rolniczej w skali kraju. Najsilniej uprzemysłowione były rejony leżały w obrębie Staropolskiego Okręgu Przemysłowego (górnictwo i przetwórstwo od XVIII-XIX w.) i utworzonego w okresie międzywojennym Centralnego Okręgu Przemysłowego. Procesy industrializacji wzmogły się po 1950 r. W latach 1950-1972 zatrudnienie w przemyśle wzrosło trzykrotnie. Zbudowano wówczas: kopalnię siarki w Grzybowie, elektrownię „Kozienice” w Świerzawach Górnych, Fabrykę Samochodów Ciężarowych w Starachowicach, Zakłady Chemiczne w Kielcach, hutę szkła w Sandomierzu. Rozbudowano też istniejące zakłady – metalowe w Radomiu i w Kielcach (produkujące m.in. sprzęt gospodarstwa domowego). W całej Polsce zbywano wyroby Zakładów Wyrobów Nożowniczych „Gerlach” z Drzewicy, a Radomska Wytwórnia Telefonów uzyskała rangę monopolisty w wytwarzaniu sprzętu telekomunikacyjnego w Polsce. W Radomiu uruchomiono fabrykę domów, na potrzeby której okoliczne zakłady kamienia budowlanego dostarczały m. in materiałów ściennych. Na bazie surowców miejscowego wapienia tworzono cementownie. W Ostrowcu i Opocznie funkcjonowały zakłady materiałów ogniotrwałych, w Radomiu wytwórnia papierosów. W Pińczowie, Dwikozach, Lipsku, Radomiu zlokalizowany był przemysł przetwórstwa warzyw i owoców. Starymi tradycjami mogły się pochwalić huty - m.in. w Ostrowcu Świętokrzyskim.

Kieleckie było krajowym potentatem w branży sprzętu AGD - w 1970 r. produkowało 60,8% wytwarzanych w Polsce pralek i wirówek. Ponadto na jego terenie powstawało 23% krajowej produkcji samochodów ciężarowych i ciągników, 100% cegły wapienno-żużlowej i 22,5% maszyn do obróbki metali. Wraz wydzieleniem województwa radomskiego produkcja kieleckiego przemysłu obniżyła się do 43,9 proc krajowej produkcji wirówek i lodówek oraz 80% cegły wapienno-żużlowej. Wzrósł za to udział w produkcji maszyn do obróbki metali do 43,9% Na stałym poziomie pozostawał udział w wytwarzaniu samochodów ciężarowych.

W drugiej połowie dekady lat siedemdziesiątych województwo kieleckie zachowało pozycję jednego z głównych producentów samochodów ciężarowych (w segmencie średnio tonażowych było wręcz monopolistą), posiadało poważny udział w produkcji silników wysokoprężnych, materiałów budowlanych (wytwarzało m.in. 93% gipsu produkowanego w kraju. Rozbudowano hutę w Ostrowcu Świętokrzyskim, Fabrykę Samochodów Ciężarowych w Starachowicach oraz zbudowano Zakład Łożysk Tocznych. Inwestowano też w rozwijający się stale przemysł przetwórczy (m.in. Kombinat Mięsny w Starachowicach). Pod koniec dekady lat osiemdziesiątych XX w. województwo kieleckie wyróżniał jedynie monopol w wytwarzaniu cegieł wapienno-żużlowych (100% produkcji krajowej) i wysoki udział w produkcji wapna (37%).

Infrastruktura transportowa rozwijała się powoli, przy czym w jej rozbudowie nie pomagał niski poziom wyjściowy. W 1975 r. w województwie kieleckim eksploatowano 7,8 km linii kolejowych na 100 km². Sieć dróg nawierzchni twardej także nie była gęsta – średnia wartość wynosiła 61,5 km/100 km². W 1980 r. gęstość sieci kolejowej wzrosła do 8,7 km/100 km², a drogowej do 64 km/100 km². W 1990 r. średnia gęstość wykorzystywanych linii kolejowych kształtowała się na poziomie 6,4 km/100 km² linii kolejowych. Sieć dróg o utwardzonej nawierzchni wzrosła do 84,6 km/100 km².

Władze partyjne i administracyjne województwa kieleckiego

Życie polityczne w województwie kieleckim, podobnie jak w całej Polsce, toczyło się pod dyktando PZPR, zawiadującej rozbudowanym systemem nomenklatury i uprawnieniami decyzyjnymi w stosunku do administracji oraz instytucji przemysłowych. Jak w całym kraju cechowały je sztuczność, blichtr i próby mobilizacji społeczeństwa wokół akcji politycznych organizowanych przez miejscowe władze partyjne (wybory, święta państwowe, itp.). Zwierzchnicy Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Kielcach nigdy nie uzyskali w centralnych władzach partyjnych rangi porównywalnej z sekretarzami KW PZPR w Katowicach. Jedynie Wiesław Wicha, po odejściu z Kielc do Warszawy, zrobił polityczną karierę.

Sekretarze KW PZPR w Kielcach

• Jan Kozłowski XII 1948 – VI 1949
• Wiesław Wicha VI 1949 - VII 1950
• Jan Kowarz VII 1950 – IV 1951
• Stanisław Pawlak IV 1951 – II 1953
• Stanisław Krupa II 1953 – VIII 1955
• Franciszek Wachowicz 1955 – XII 1968
• Tadeusz Rudolf I XII 1968 – XI 1972
• Aleksander Zarajczyk XI 1972- XII 1979
• Witold Gadomski I 1980 – VI 1981
• Maciej Lubczyński VI 1981 – X 1986
• Jarosław Motyka X 1986 – I 1990 (?).

Zwierzchnicy kieleckiej administracji, do 1973 r. przewodniczący Wojewódzkiej Rady Narodowej, a następnie wojewodowie, byli ściśle podporządkowani władzom PZPR. Zwraca natomiast uwagę, ze w latach 1950-1954 funkcje jej zwierzchników sprawowali działacze Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Nie miało to istotnego znaczenia, bowiem ZSL ściśle realizowało wytyczne PZPR. Od jesieni 1954 r. administracją zawiadywali jedynie członkowie partii rządzącej.

Przewodniczący Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach

• Jan Bąk V 1950 – V 1951
• Ignacy Klimaszewski V 1951 – XII 1952
• Stefan Dybowski XII 1952 – IX 1954
• Tadeusz Żabiński IX 1954 - VIII 1956
• Stanisław Bąk-Dzierżyński X 1956 – II 1958
• Czesław Domagała II 1958 – III 1965
• Antoni Mierzwiński III 1965 – IV 1968
• Aleksander Zarajczyk IV 1968 – XII 1973

Wojewodowie kieleccy

• Antoni Połowniak XII 1973 – V 1975
• Józef Stański 1975 – 1980
• Włodzimierz Pasternak 1980 – 1990.

Opozycja polityczna w województwie kieleckim

W województwie kieleckim do 1980 r. działalność opozycyjną prowadziły nieliczne grupki lub pojedyncze osoby. W 1976 r., na fali czerwcowych strajków, przerwały na krótko pracę dwa zakłady. Już w następnym roku kilku kielczan zaczęło utrzymywać kontakty z Ruchem Obrony Praw Człowieka i Obywatela oraz ze Studenckim Komitetem Oporu w Krakowie. W sierpniu i wrześniu przez teren województwa przetoczyła się fala strajków, których efektem było powstanie niezależnych struktur związkowych, które od 24 września funkcjonowały w ramach Oddziału Świętokrzyskiego NSZZ „Solidarność”. Od listopada 1980 r. strukturami związkowymi (niebawem przekształconymi w Region Świętokrzyski) kierował Mirosław Domińczyk. Powstał też NSZZ „Solidarność” Rolników Indywidualnych.

Na I Walnym Zebraniu Delegatów Regionu Świętokrzyskiego, które odbywało się latem 1981 r. przewodniczącym Regionu został Marian Jaworski. W efekcie wprowadzenie stanu wojennego kierownicze struktury związkowe zostały rozbite. Do 15 grudnia 1981 r. zlikwidowano też ogniska strajkowe.

Opór kontynuowały zakonspirowane grupy działaczy. Przejawiał się w wydawaniu prasy, odezw, akcjach ulotkowych i plakatowych, organizowaniu manifestacji patriotycznych. Regionalny ośrodek kierujący konspiracją powstał w 1986 r. w postaci Tymczasowej Rady Solidarności Regionu Świętokrzyskiego. W 1988 r. TRS przekształciła się w Tymczasowa Komisję Wykonawczą. W maju 1989 r. wyłonił się z niej Tymczasowy Zarząd Regionu Świętokrzyskiego. Na jego czele stanął ponownie Jaworski. Wcześniej, w kwietniu, powstał Komitet Obywatelski NSZZ „Solidarność” Regionu Świętokrzyskiego, którym kierował Jerzy Stępień. W wyborach z 4 czerwca 1989 r. wszyscy kandydaci KO zdobyli mandaty poselskie oraz senatorskie.

Bibliografia

1. Berus S., Strug K., Ziemia kielecka, Kielce 1971.
2. Polska. Zarys Encyklopedyczny, red. S. Puchała, H. Bonecki, W. Kryszewski i in., Warszawa 1974.
3. Rocznik Statystyczny 1950, Warszawa 1951.
4. Rocznik Statystyczny 1956, Warszawa 1956.
5. Rocznik statystyczny województw 1976.
6. Rocznik statystyczny 1966, red. E. Krzeczkowska, B. Askanas, A. Junak i in., Warszawa 1966.
7. Rocznik statystyczny 1971, red. E. Krzeczkowska, L. Gradowski, A. Junak i in., Warszawa 1971.
8. Rocznik statystyczny województw 1981, red. E. Krzeczkowska, L. Gradowski, T. Kania i in., Warszawa 1981.
9. Rocznik statystyczny 1986, red. W. Sadowski, L. Gradowski, K. Adamowicz-Kubas i in., Warszawa 1986.
10. Rocznik statystyczny województw 1991, red. B. Wyżnikiewicz, K. Lutostański, M. Bulak i in., Warszawa 1991.
11. Rocznik polityczny i gospodarczy 1978, red. M. Bednarkiewicz, T. Brzóska, I. Kaczmarska i in., Warszawa 1979.
12. Dziennik Ustaw nr 28 z 1950 roku.
13. Dziennik Ustaw nr 17 z 1975 roku.
14. Dziennik Ustaw nr 23 z 1976 roku.
15. Dziennik Ustaw nr 26 z 1979 roku.
16. Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach nr 26 z 1972 roku.
17. „Monitor Polski” nr 41 z 1989 roku.
18. NSZZ „Solidarność” 1980–1989. Tom 6. Polska Południowa, red. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Warszawa 2010.
19. Uchwała nr 162 Rady Ministrów z dnia 11 grudnia 1989 r. w sprawie utworzenia miasta Kunów w województwie kieleckim.
20. Uchwała nr 163 Rady Ministrów z dnia 11 grudnia 1989 r. w sprawie utworzenia miasta Sędziszów w województwie kieleckim.
21. Województwo Śląskie 1945-1950. Zarys dziejów politycznych, red. A. Dziurok, R. Kaczmarek, Katowice 2007.