Wolne Państwo Stanowe

(ang. Free State Country ,niem. Freie Standesherrschaft)

Autor: Marta Pater

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 3 (2016)

Fragment mapy Śląska autorstwa J.B. Hommanna z 1746 r przedstawiający Państwo bielskie

Wolne Państwo Stanowe (Freie Standesherrschaft) – niezależne terytoria całkowicie wyodrębnione ze struktury ustrojowo-prawnej księstw, obok księstw lennych i dziedzicznych będące jednym z elementów struktury terytorialnej feudalnego Śląska. Obszar taki stanowił pełną własność alodialną, równorzędną księstwom pod względem ustrojowym, powstałą w wyniku wykupu majątków od króla bądź książąt śląskich wraz z prawami książęcym, jednak bez książęcego tytułu dla właściciela.

Geneza

Pierwsze obszary, mające w ciągu XVI i XVII wieku osiągnąć rangę państw stanowych pojawiły się na Śląsku u schyłku rządów Macieja Korwina. Należały do nich Ścinawa, Wąsocz oraz Syców. Ten ostatni jako jedyny utrzymał swoją pozycję, wchodząc w epokę jagiellońską w nowej formie ustrojowej. Wówczas ukonstytuowała się prawna natura tych nowych tworów jako wolnych państw stanowych, których właściciele tytułowani wolnymi panami stanowymi (Freiherr), pozostawali w bezpośredniej zależności od króla czeskiego. Podobnie jak książęta śląscy składali mu hołd i przysięgę lenną, jednak akt ten nie czynił z nich królewskich wasali, ponieważ nabyty przez nich majątek stanowił własność alodialną, a więc nieograniczoną i wolną od zobowiązań oraz ciężarów feudalnych.

W przeciwieństwie do książąt, wolni panowie hołdowali królowi w pozycji stojącej, co stanowiło swoisty wyraz wierności. Za panowania Jagiellonów rozstrzygnięto też miejsce wolnych panów w strukturze Sejmu Śląskiego. Systematyzacja ta od początku budziła kontrowersje wśród jego tradycyjnych uczestników – książąt piastowskich, jako że wolni panowie byli nie tyle nowym, ale i obcym elementem, gdyż początkowo zostawali nimi głównie panowie czescy. W myśl edyktu Władysława Jagiellończyka z 1504 roku mieli więc zasiadać w pierwszej sejmowej kurii, ale po książętach i z jednym tylko, wspólnym wotum.

Do końca panowania Jagiellonów ugruntowała się stała liczba czterech wolnych państw stanowych: sycowskie (1498), żmigrodzkie (1492), pszczyńskie (1517) i milickie (1521). W 1601 roku godność wolnego pana stanowego otrzymał Jerzy von Schönaich, lecz jego państwo siedlisko-bytomskie zostało uznane dopiero w 1697 roku. W tymże roku powstało również państwo bytomskie na Górnym Śląsku, zaś w 1741 roku dołączyło do nich państwo goszczańskie.

Mniejsze wolne państwa stanowe na Górnym Śląsku

Na Śląsku obok wolnych państw stanowych istniały również państwa mniejsze (freie Minderherrschaften, status minores). Kształtowały się w wyniku wydzielenia obszarów z księstw bądź wolnych państw stanowych, ale nie były wyodrębnione ustrojowo. Ich posiadacze w przeciwieństwie do wolnych panów podporządkowani byli nie monarsze lecz generalnemu staroście ani nie posiadali sesji i wotum w ogólnośląskich zgromadzeniach stanowych. Należały do nich Wodzisław, Bielsko, Frydek, Skoczów ze Strumieniem, Międzybórz, Olbrachcice i Ściborzyce Małe, Bohumin i Sułów.

Przywileje wolnych panów stanowych

Wolni panowie i ich państwa wyłączeni byli spod władzy zwierzchniej księstw, do których niegdyś należały. Uważani byli za stany inkorporowane bezpośrednio do Królestwa Czeskiego. Zasadniczo zostali niemalże zrównani z książętami śląskimi i wpleceni w ogólnośląski organizm ustrojowy. Ich pozycja publicznoprawna określona była stosunkiem do podległego im terytorium i zamieszkującej je ludności, organów stanowych oraz króla i Korony Czeskiej. Wyrażała się przysługującymi im prawami i przywilejami, szczególnie zaś posiadanym przez nich prawem książęcym.

Wyrazem bezpośredniej podległości królowi był przywilej udziału w elekcji i koronacji monarchy. Włądca, obok Trybunału Książęcego, stanowił dla nich właściwe forum sądowe. Także królewskie reskrypty były przesyłane na ręce wolnych panów bez żadnego pośrednictwa. W stosunku do Śląska, jako politycznej całości, przysługiwały wolnym panom sesja i wotum w pierwszej kurii organów o ogólnośląskim zasięgu, czyli w Sejmie, Trybunale i Konwencie. Posiadali w nich jedno, wspólne wotum, odpowiadające jednemu wotum książęcemu. Nie mogli pełnić roli przewodniczącego kurii, jednakże posiadali prestiżowy przywilej otrzymywania cesarskich kredencjałów. Z czasem ustalił się też zwyczaj wysyłania na posiedzenia swoich deputowanych. Ponadto uczestniczyli wolni panowie w innych rodzajach zgromadzeń stanowych. Wymienieni byli też jako osobni katastralni podatnicy w zakresie świadczeń skarbowych i wojskowych. Władza skarbowa i wojskowa wolnych panów wyrażała się głównie w zakresie wykonawczym uchwał sejmowych i decyzji królewskich, natomiast w swoim ręku posiadali pełną władzę ustawodawczą oraz sądowniczą.

Przejście Śląska pod panowanie pruskie w 1742 roku doprowadziło do ograniczenia władzy wolnych panów na rzecz administracji państwowej, zaś kres istnienia wolnych państw przyniosła dopiero liberalna pruska konstytucja z 1848 roku.

Wolne państwa stanowe

Sycowskie wolne państwo stanowe zostało wyodrębnione z części księstwa oleśnickiego w 1489 roku. Otrzymał je wówczas dowódca wojsk królewskich Macieja Korwina, Johan von Haugwitz. W latach 1529-1571 należało do rodu Maltzanów, a następnie wykupił je Georg von Braun, którego ród władał nim do 1591 roku. Kolejną rodziną panującą byli, w latach 1591-1711, Dohnowie. Po bezpotomnej śmierci Hannibala von Dohna obszar ten stał się dziedzicznym terytorium Korony Czeskiej, zarządzanym przez Urząd Zwierzchni do 1719 roku. Terytorium państwa sycowskiego należało do najmniejszych wolnych państw na Śląsku. Pierwotnie obejmowało weichbild sycowski, do którego należały Syców, Czeszyce, Międzybórz, Goszcz i Bralin. Jednak do 1656 roku w granicach państwa pozostał jedynie Syców i klucz braliński. Jako jedyne posiadało własną ordynację ziemską. Podstawą jej wydania były zatwierdzone przez Georga von Brauna odpisy przywilejów państwa sycowskiego, których oryginały zostały zniszczone w trakcie pożaru w 1554 roku. Utrata dokumentacji stała się impulsem do prac ustawodawczych, których owocem był projekt ordynacji, zatwierdzonej przez Abrahama von Dohna w 1592 roku, na prośbę panów, rycerstwa, burmistrza i rady miejskiej miasta Sycowa .

Żmigrodzkie państwo stanowe wykształciło się w 1492 roku z księstwa oleśnickiego w wyniku nadania przez Władysława Jagiellończyka, wówczas króla czeskiego, weichbildu żmigrodzkiego i prusickiego Zygmuntowi Kurzbachowi. W następnych latach Kurzbach nabył kolejnych pięć weichbildów, co stawiało go w rzędzie największych feudałów śląskich. W swoim posiadaniu miał więc jeszcze weichbildy milicki, wiński, wąsocki, ryczeński i sułowski. Terytorium to jednak uległo w 1521 roku podziałowi, w wyniku czego powstało milickie wolne państwo stanowe, ograniczając tym samym obszar państwa żmigrodzkiego do jego pierwotnej formy. Państwem żmigrodzkim do 1592 roku władali Kurzbachowie, a następnie przeszło w ręce Schaffgotschów, w których pozostało do 1634 roku. W 1641 roku cesarz Ferdynand II nadał to terytorium Melchiorowi Hatzfeldowi. Bezpotomna śmierć ostatniego wolnego pana z tej rodziny, hrabiego Hermanna von Hatzfeld, doprowadziła do podziału terytorium między jego rodzeństwo, do czego doszło w 1671 roku, po trwającym czternaście lat sporze. Nie przyniosło to jednak zgody i w 1681 roku terytorium to podzielono ponownie, w ten sposób, że brat Hermanna, również Hermann, otrzymał część obejmującą zamek i miasto Żmigród wraz z okolicznymi wsiami, natomiast jego siostra Łucja i jej małżonek Bertram von Nesselrode przejęli zamek i miasto Prusice z tamtejszymi wsiami. Terytorium to połączyło się ponownie w cztery lata później, jednak zachowało niektóre, powstałe na skutek podziałów, odrębności ustrojowe.

Powstałe w 1521 roku państwo milickie pozostawało własnością Kurzbachów do 1590 roku, po nich przejęli je Maltzanowie, którzy władali nim do 1806 roku. W 1625 roku zostało podzielone między synów barona Joachima Maltzana. Część milicką z miastem Milicz otrzymał Joachim IV, zaś jego bracia zaczęli władać w Cieszkowie i Nowym Grodzisku, które z czasem uzyskały status mniejszych państw stanowych. Po podziale na terenie państwa milickiego znajdowało się jedno miasto – Milicz oraz 46 wsi. Wnukowie Joachima IV, Joachim Wilhelm i Nikolaus Andreas otrzymali godność hrabiów Rzeszy w 1694 roku.

Pszczyńskie państwo stanowe powstało w 1517 roku w wyniku sprzedaży przez księcia cieszyńskiego Kazimierza II Pszczyny wraz z weichbildem, które kupił magnat węgierski Aleksy Turzo. Terytorium to obejmowało wówczas stołeczne miasto Pszczynę wraz z zamkiem i miasteczka Mikołów, Bieruń, Mysłowice oraz 50 wsi. Na początku XVIII wieku obszar ten powiększył się czasowo o Kuźnicę Bogucką, Katowice i Brynów. W 1548 roku państwo pszczyńskie nabył wrocławski Baltazar Promnitz, który w 1651 roku utworzył z dóbr kameralnych fideikomis. W 1675 roku państwo pszczyńskie, w zamian za dożywotnią rentę, zostało przekazane księciu Fryderykowi Erdmannowi Anhalt-Cöthen. Anhaltowie ubiegali się o podniesienie państwa pszczyńskiego do rangi księstwa, co udało im się osiągnąć w 1825 roku, jednak tylko na okres panowania ich rodu, toteż kiedy dobra te przeszły w ręce Hochbergów w 1846 roku nowi właściciele wrócili do tytułu wolnego pana stanowego.

W 1601 roku do grona wolnych państw stanowych dołączyło państwo siedlisko-bytomskie rodu von Schönaich, które zostało wyodrębnione z księstwa głogowskiego. W przeciwieństwie jednak do pozostałych, terytorium to nie powstało poprzez tradycyjną drogę wykupienia majątku, a zostało nadane przywilejem cesarskim Rudolfa II. Ten stan rzeczy wzbudził opór szlachty głogowskiej, która uznała tę decyzję jako uwłaczającą ich przywilejom, toteż wolny pan nie uzyskał sesji ani wotum w ogólnośląskich zgromadzeniach stanowych, mimo potwierdzenia przywileju przez Macieja II w 1616 roku. Państwo to zostało uznane dopiero w 1697 roku.

Państwo bytomskie, które od 1600 roku zaliczało się do państw mniejszych, uzyskało na mocy przywileju cesarza Leopolda I Habsburga status wolnego państwa, co miało miejsce w 1697 roku. Wolnym panem, pod warunkiem przejścia na katolicyzm, został Leon Ferdynand Henckel von Donnersmarck. Otrzymał on prawo zasiadania w Sejmie Śląskim, ale tylko wymiennie z hrabią Schönaich. W skład państwa bytomskiego wchodziły trzy miasta: Bytom, Miasteczko Śląskie i Tarnowskie Góry oraz 65 wsi.

Bibliografia

1. Franzkowski J., Geschichte der freien Standesherrschaft, der Stadt und des landratlichen Kreises Gross Wartenberg, Gross Wartenberg 1912.
2. Kurts F. G. G., Denkwűrdigkeiten aus der Geschichte der Stadt und Standesherrschaft Wartenberg, Wartenberg 1848.
3. Orzechowski K., Historia ustroju Śląska 1202–1740, Wrocław 2005.
4. Ptak M., Ordynacja ziemska wolnego państwa sycowskiego, w: „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Prawo CXXXVII, 1986.
5. Ptak M., Pozycja publicznoprawna wolnych panów stanowych na Śląsku, w: „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Prawo CCXXII, Wrocław 1993.
6. Ptak M., Sądy wolnego państwa sycowskiego ze szczególnym uwzględnieniem szlacheckich (1489-1742), w: „Acta Universitatis Wratislaviensis”, Prawo CIII, 1982.
7. Ptak M., Sądy wolnego państwa żmigrodzkiego, w: „Acta Universitatis Wratislaviensis” Prawo XCI" 1980.
8. Ptak M., Ustrój sądów wolnego państwa milickiego (1521-1742), w: „Acta Universitatis Wratislaviensis”, Prawo CCXV, 1992.
9. Ptak M., Śląskie ordynacje ziemskie, w: Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka”, nr. 1, 1979.
10. Ptak M., Zgromadzenia i urzędy stanowe wolnego państwa milickiego (1521-1742), w: Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka”, nr. 4, 1990
11. Ptak M., Zgromadzenia i urzędy stanowe wolnego państwa pszczyńskiego (1517-1742), w: „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Prawo CCXL, 1994, s. 105.
12. Ptak M., Zgromadzenia i urzędy stanowe wolnego państwa sycowskiego (1489-1742), w: „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Prawo CXCVII, 1992.
13. Ptak M., Zgromadzenia i urzędy stanowe wolnego państwa żmigrodzkiego (1492-1742), w: „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Prawo CCXIII, 1992.
14. Ptak M., Żydzi w Śląskich ordynacjach ziemskich, w: Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka”, nr. 1, 1989.

Źródła

1. Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Akta majątku Hatzfeldtów w Żmigrodzie, sygn. 5644 (Relation űber die Prerogativen derer freyen Standesherren in Schlesien entworfen um das Jahr 1710)
2. Grűnhagen C., Markgraf H, Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und sejner einzelnen Fűrstenthűmer im Mittelalter, cz. II, Leipzig 1883.
3. Hanke F., Die ehemalige minderfreie Standesherrschaft Loslau (…) in Oberschlesien, Pless 1864.

Źródła on-line

Ezechiel Zivier, Geschichte des Fürstentums Pless. Teil. 1, Entstehung der Standesherrschaft Pless (bis 1517)

Bruno Bellerode, Rechtsverhältnisse der "Freien Standesherrschaft" Fürstenthum Pless. Entgegung auf die Schrift: Beiträge zu Schlesiens Rechtsgeschichte von Bruno Bellerode

Johann Adam Valentin Weigel, Geographische naturhistorische und technologische Beschreibung des souverainen Herzogthums Schlesien. Tl.8. Die Fürstenthümer Pless, Oppeln, der Leobschützer Kreis und die freie Standesherrschaft Beuthen

Johan Heinrich Zedler, Grosses vollständiges Universal-Lexicon Aller Wissenschafften und Künste. Leipzig 1735

J. Schickfuss, New vermehrete Schlesische Chronika, Jena 1625