Wyżyna Śląsko-Krakowska – region fizycznogeograficzny
Autor: dr hab. Renata Dulias
- ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
- TOM: 1 (2014)
W regionalizacji fizycznogeograficznej Wyżyna Śląsko-Krakowska (341) jest podprowincją Wyżyn Polskich (34), stanowiąc ich najbardziej na zachód wysuniętą część. Pod względem geologicznym należy do platformy zachodnioeuropejskiej, do dwóch dużych regionalnych jednostek tektonicznych – bloku górnośląskiego i bloku małopolskiego. Tektonika powierzchni podkenozoicznej przedstawia się następująco - północna i północno-wschodnia część należy do monokliny śląsko-krakowskiej oraz monokliny przedsudeckiej i jest zbudowana z utworów triasu i jury. Pozostały obszar Wyżyny Śląsko-Krakowskiej należy do zapadliska górnośląskiego. Na budujących go utworach paleozoicznych zalegają, po części - od strony północnej i północno-wschodniej utwory pokrywy mezozoicznej, natomiast od strony południowo-zachodniej – mioceńskie utwory zapadliska przedkarpackiego. Na obszarze Wyżyny Śląsko-Krakowskiej występują złoża różnych bogactw naturalnych – węgla kamiennego, rud cynku i ołowiu, rud żelaza, węgla brunatnego, soli kamiennej i gipsów oraz różnych surowców skalnych. Wyżyna Śląsko-Krakowska odznacza się rzeźbą strukturalną, czyli nawiązującą do budowy geologicznej – tektoniki i odporności skał podłoża. Przewodnim rysem rzeźby są progi erozyjno-denudacyjne i subsekwentne obniżenia między nimi oraz zręby tektoniczne i kotliny zapadliskowe. Podprowincję dzieli się na trzy makroregiony: Wyżynę Śląską (341.1), Wyżynę Woźnicko-Wieluńską (341.2) oraz Wyżynę Krakowsko-Częstochowską (341.3). U podstaw tego podziału leżą różnice krajobrazowe wynikające z budowy geologicznej i rzeźby.
Wyżyna Śląska
Wyżyna Śląska (341.1) w podziale fizycznogeograficznym jest makroregionem Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (341) i zajmuje centralną część województwa śląskiego. Pod względem geologicznym należy głównie do zapadliska górnośląskiego, dlatego jej fundament stanowią skały karbońskie ze złożami węgla kamiennego. Północna i północno-wschodnia część wchodzi w obręb monokliny śląsko-krakowskiej, którą tworzą utwory triasu ze złożami rud cynku i ołowiu oraz utwory jury ze złożami rud żelaza oraz węgla brunatnego. Południowo-zachodnia część starszego (paleozoicznego) podłoża znajduje się pod przykryciem mioceńskich utworów zapadliska przedkarpackiego ze złożami soli kamiennej i gipsów. W rzeźbie Wyżyny Śląskiej dominują formy endogeniczne – zręby, progi strukturalne i kotliny zapadliskowe. Są one rozczłonkowane dolinami rzek - Brynicy, Białej i Czarnej Przemszy na wschodzie (dorzecze Wisły) oraz Kłodnicy, Bierawki i Rudy na zachodzie (dorzecze Odry). Duże zasoby surowców mineralnych były podstawą rozwoju górnictwa i przemysłu, dlatego charakterystyczną cechą rzeźby makroregionu jest znaczny stopień antropogenicznego przekształcenia – w krajobrazie można dostrzec liczne zwałowiska, wyrobiska, nasypy komunikacyjne, a wielkie powierzchnie zniwelowano pod budownictwo miejskie i przemysłowe. Wyżynę Śląską dzieli się na pięć mezoregionów: Chełm (341.11), Garb Tarnogórski (341.12), Wyżynę Katowicką (341.13), Pagóry Jaworznickie (341.14) oraz Płaskowyż Rybnicki (341.15).
Chełm
Chełm (341.11) jest najmniejszym powierzchniowo mezoregionem Wyżyny Śląskiej (341.1), wysuniętym daleko na zachód w obręb Niziny Śląskiej i wyraźnie oddzielającym jej dwa mezoregiony – Równinę Opolską od Kotliny Raciborskiej. Pod względem geologicznym stanowi on przedłużenie Garbu Tarnogórskiego – granica między tymi mezoregionami przebiega na północ od Toszka i Pyskowic, a stanowi ją wyraźne zwężenie i obniżenie pasma wzniesień do wysokości 250 m n.p.m. Do województwa śląskiego należy jedynie niewielka, wschodnia część mezoregionu Chełm w okolicach Sarnowa i Kotliszowic, które w podziale geomorfologicznym zaliczane są do Pagórów Sarnowskich. Obszar ten ma strukturę monoklinalno-zrębową i jest zbudowany ze skał triasowych, głównie wapieni i dolomitów środkowego triasu, okrytych osadami czwartorzędowymi.
Garb Tarnogórski
Garb Tarnogórski(341.12) jest najbardziej na północ wysuniętym mezoregionem Wyżyny Śląskiej (341.1), a do województwa śląskiego należy prawie w całości, z wyjątkiem niewielkiej południowo-wschodniej części. Garb Tarnogórski nazywany jest także Grzbietem Wapienia Muszlowego lub Progiem Środkowotriasowym. Ostatnia nazwa nawiązuje do budowy geologicznej regionu, której głównym elementem są wapienie i dolomity środkowego triasu. W północno-wschodniej części mezoregionu spoczywają na nich utwory jury – piaski, iły i piaskowce dolno- i środkowo jurajskie oraz wapienie jury górnej. Kompleks skał triasowo-jurajskich jest częścią monokliny śląsko-krakowskiej i zapada pod ogólnie niewielkim kątem w kierunku północno-wschodnim. Występujące w obrębie środkowotriasowych dolomitów kruszconośnych złoża rud srebra, cynku i ołowiu były przez stulecia przedmiotem eksploatacji i przeróbki, głównie w okolicach Tarnowskich Górach, Bytomia i Sławkowa. Obecnie nie są już eksploatowane. Do historii przeszło także dawne górnictwo rud żelaza (jura środkowa) i węgla brunatnego (jura dolna). W krajobrazie liczne są nieczynne kamieniołomy wapieni i dolomitów (np. Bobrowniki – Blachówka, Wysoka, Niegowonice), obecnie na znaczną skalę prowadzi się eksploatację dolomitów ze złoża Brudzowice w gminie Siewierz oraz ze złoża Ząbkowice Będzińskie w Dąbrowie Górniczej. Garb Tarnogórski ma charakter kuesty – ku południowi, w stronę Wyżyny Katowickiej opada progiem tektoniczno-denudacyjnym o zróżnicowanej wysokości (40 – 100 m). Próg był intensywnie niszczony przez procesy erozyjno-denudacyjne, a śladem jego dawnego zasięgu są tzw. góry - świadki np. Góra Św. Doroty (382 m n.p.m.) czy Góra Gołonoska. W miejscu zniszczonego progu powstało obniżenie zwane Kotliną Przemszy, które w większości, razem z wymienionymi wyżej górami - świadkami, jest zaliczane do mezoregionu Wyżyna Katowicka (341.13). Garb Tarnogórski wznosi się przeciętnie na wysokość 340-380 m n.p.m., ale najwyższe wzniesienia znajdują się w jego północno-wschodniej, „jurajskiej” części – Góra Chełm – 446 m n.p.m. i Góra Stodólska – 435 m n.p.m. Są to góry – świadki Progu Górnojurajskiego, wystające ponad wyrównaną powierzchnię Kotliny Mitręgi. Wzniesienia te są jednocześnie najwyższymi punktami całej Wyżyny Śląskiej (Góra Św. Anny, której często przypisuje się górowanie nad Wyżyną Śląską wznosi się na 400 m n.p.m.). W granicach województwa śląskiego najwyższe wzniesienie w „triasowej” części Garbu Tarnogórskiego znajduje się pod Twardowicami - 398 m n.p.m. Garb Tarnogórski jest dzielony na mniejsze jednostki poprzez doliny rzek przecinające go w poprzek - są to, wymieniając od zachodu: Garb Laryszowski, Płaskowyż Tarnowicki, Kotlina Józefki, Płaskowyż Twardowicki i Garb Ząbkowicki. Do Garbu Tarnogórskiego, oprócz wymienionych garbów i płaskowyżów należą ponadto – na północnym-wschodzie rozległa Kotlina Mitręgi, a na północy dość duży fragment obniżenia wypreparowanego w ilastych utworach triasu górnego, które w podziale geomorfologicznym nazywane jest Doliną Małej Panwi. W plejstocenie Garb Tarnogórski stanowił w większości barierę dla lądolodu Odry, który oparł się o jego północny skłon pozostawiając tu ślad swego pobytu w postaci moren i teras kemowych. Występują one, między innymi, na Płaskowyżu Tarnowickim w okolicach Ptakowic, Rept, Zbrosławic i Opatowic. Wody wypływające z lądolodu Odry zasypały kotliny i stare doliny rzeczne piaskami i żwirami o miąższości kilkudziesięciu metrów. Po wycofaniu się lądolodu rzeki przepływające przez Garb Tarnogórski w kilku miejscach wykształciły przełomowe doliny epigenetyczne, przykładowo Czarna Przemsza koło Przeczyc czy Biała Przemsza w Okradzionowie. W okolicach tej ostatniej miejscowości występuje niewielki płat lessowy – ze względu na ponad 10 – metrową miąższość pokrywy lessu, jest ona rozczłonkowana charakterystycznymi wąwozami i parowami. We wschodniej części Garbu Tarnogórskiego, w Kotlinie Mitręgi jest położona Pustynia Błędowska. Do województwa śląskiego należy jej zachodnia, niewielka część. Początki pustyni sięgają średniowiecza, kiedy na potrzeby hutnictwa srebra i ołowiu zapoczątkowano intensywny wyręb lasów. Odsłonięte piaski były przewiewane przez kilka stuleci - obecnie „pustynia” stopniowo zarasta. Na Garbie Tarnogórskim położone są miasta - Tarnowskie Góry, Radzionków, Siewierz, Łazy oraz północne części miast – Bytomia, Piekar Śląskich i Sławkowa oraz wschodnia część Dąbrowy Górniczej. W granicach Garbu Tarnogórskiego znajdują się dwa rezerwaty przyrody - „Segiet”, powołany w 1953 roku dla ochrony ciepłolubnej buczyny storczykowej na terenie wyrobisk porudnych w szczytowych partiach Srebrnej Góry oraz rezerwat „Góra Chełm” (1957), także utworzony celem ochrony buczyn – ciepłolubnej storczykowej, sudeckiej i miejscami kwaśnej niżowej. Na Brynicy koło Świerklańca utworzono Zbiornik Kozłowa Góra, a na Czarnej Przemszy poniżej Siewierza - Zbiornik Przeczyce.
Wyżyna Katowicka
Wyżyna Katowicka (341.13) jest centralnie położonym mezoregionem Wyżyny Śląskiej (341.1). Fundament geologiczny stanowią węglonośne utwory karbońskie, na których od północy zalegają skały triasowe, wykształcone głównie jako wapienie i dolomity, w mniejszym stopniu margle i iły. Skały te występują także w południowej części mezoregionu, ale jedynie wyspowo. Podłoże Wyżyny Katowickiej jest pocięte licznymi uskokami i odznacza się budową zrębową. Zachodnia granica Wyżyny Katowickiej, z Kotliną Raciborską, jest niewyraźna, ma charakter tzw. Strefy Podstokowej. Pozostałe granice Wyżyny są w większości wyraźne morfologicznie, zwłaszcza na odcinkach biegnących progami tektonicznymi. Powierzchnia Wyżyny Katowickiej wznosi się średnio na wysokość 250 - 300 m n.p.m., ale w kilku obszarach powyżej 320 - 340 m n.p.m. Najwyższe wzniesienia to ostaniec Progu Środkowotriasowego - Góra Św. Doroty – 382 m n.p.m., Wzgórze Wandy w Katowicach - 357 m n.p.m. i Góra Św. Wawrzyńca w Orzeszu - 355 m n.p.m. W rzeźbie Wyżyny Katowickiej można wyróżnić zrębowe płaskowyże, garby i wzgórza, oddzielone od siebie kotlinami zapadliskowymi. Obniżenia te wypełnione są osadami mioceńskimi i czwartorzędowymi o znacznej miąższości. Ze względu na urozmaicone ukształtowanie powierzchni poszczególne części Wyżyny Katowickiej przynależą do różnych jednostek geomorfologicznych, a mianowicie do Płaskowyżu Bytomsko - Katowickiego, Zrębu Mikołowskiego, Kotliny Mysłowickiej, Kotliny Przemszy i Wysoczyzn Przywyżynnych. Północna część Płaskowyżu Bytomsko - Katowickiego cechuje się mniejszymi deniwelacjami i słabszym rozcięciem erozyjnym niż część południowa, składająca się szeregu wysoko wyniesionych garbów piaskowcowych o spłaszczonych wierzchołkach. Zwarty i morfologicznie wyraźny jest Zrąb Mikołowski, wznoszący się kilkadziesiąt metrów nad przyległą od południa Kotlinę Oświęcimską. Na jego północnym skłonie w Mikołowie - Mokrem znajdują się pozostałości moreny czołowej lądolodu Odry. Kotlina Mysłowicka jest obniżeniem wypreparowanym w mało odpornych łupkach karbońskich, które w plejstocenie zostały przykryte piaskami i żwirami. Znacznej miąższości utwory wodnolodowcowe z okresu zlodowacenia Odry występują także w Kotlinie Przemszy. W obu Kotlinach osady polodowcowe były przedmiotem intensywnej eksploatacji na cele podsadzkowe. W zachodniej części Wyżyny Katowickiej znajdują się gliniaste Wysoczyzny Przywyżynne, które w podziałach geomorfologicznych zaliczane są do Kotliny Raciborskiej. Obszar ten był w zasięgu lądolodu Odry. Przez obszar Wyżyny Katowickiej biegnie dział wodny między Wisłą a Odrą. Do dorzecza Odry należy Kłodnica z Bytomką, Czarniawką, Bielszowickim Potokiem i Jasienicą, a do dorzecza Wisły - Czarna Przemsza z Brynicą i Rawą oraz Biała Przemsza. Niektóre rzeki wykształciły doliny przełomowe (epigenetyczne) np. Czarna Przemsza w Będzinie czy Brynica w Piekarach Śląskich. Na Wyżynie znajdują się dwa rezerwaty przyrody – florystyczny - „Ochojec” w dolinie Ślepiotki w Katowicach, z ostoją gatunków górskich, głównie liczydła górskiego oraz rezerwat leśny - „Las Murckowski”, chroniący naturalny las bukowy na stokach Wzgórza Wandy w Katowicach. Cechą charakterystyczną Wyżyny Katowickiej jest duże przeobrażenie środowiska przyrodniczego, głównie przez górnictwo (węgla kamiennego, rud cynku i ołowiu, piasków podsadzkowych) i przemysł (do niedawna obszar ten nazywano Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym), ale także w wyniku rozwoju transportu i urbanizacji. Na Wyżynie Katowickiej są położone główne miasta województwa śląskiego: Katowice, Gliwice, Zabrze, Ruda Śląska, Chorzów, Świętochłowice, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Będzin, Czeladź, znaczna część Bytomia, Dąbrowy Górniczej i inne. Niekorzystne zmiany w środowisku przyrodniczym dotyczą wszystkich jego elementów – obejmują przeobrażenia rzeźby, zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego, zmiany stosunków wodnych, zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych oraz degradację gleb i szaty roślinnej. Niemal cała powierzchnia Wyżyny Katowickiej obniżyła się w wyniku podziemnej eksploatacji węgla kamiennego o co najmniej 1 – 2 m, a w wielu rejonach o kilkanaście metrów, lokalnie nawet ponad 30 m. W powstałych nieckach osiadania często występują zbiorniki wodne. W krajobrazie wyróżniają się ponadto liczne zwałowiska odpadów górniczych i przeróbczych, wyrobiska po eksploatacji piasków podsadzkowych, glinianki, kamieniołomy oraz wysokie nasypy komunikacyjne. Od lat 90. XX wieku emisja zanieczyszczeń pyłowych i gazowych na obszarze Wyżyny Katowickiej uległa wyraźnemu obniżeniu, ale nadal należy do najwyższych w Polsce. Podobnie przedstawiają się zmiany w zakresie jakości wód powierzchniowych – pomimo ogólnej jej poprawy, ilość wytwarzanych i nieoczyszczanych ścieków przemysłowych i komunalnych odprowadzanych do rzek nadal należy do największych w kraju. Szczególnie niekorzystne dla życia biologicznego w rzekach są zrzuty wód słonych z kopalń węgla kamiennego. W wyniku odwadniania kopalń cały obszar Wyżyny Katowickiej objęty jest lejem depresyjnym. Na obszarach dawnego górnictwa i hutnictwa rud cynku i ołowiu gleby są zanieczyszczone metalami ciężkimi, szczególnie w niektórych rejonach Bytomia i Piekar Śląskich.
Pagóry Jaworznickie
Pagóry Jaworznickie(341.14) są mezoregionem Wyżyny Śląskiej (341.1) położonym w jej południowo-wschodniej części. Są to pojedyncze pagóry i garby zbudowane z wapieni i dolomitów triasowych, w których podłożu występują węglonośne skały karbońskie. Pod względem geologicznym są to zręby tektoniczne, między którymi występują kotlinowate obniżenia tektoniczne wypełnione osadami czwartorzędowymi, a w południowej części mezoregionu także utworami miocenu. W granicach województwa śląskiego, w rzeźbie Pagórów Jaworznickich najbardziej wyróżniają się Pagóry: Lędzińskie i Imielińskie. Ich wysokości sięgają 280 - 310 m n.p.m., czyli wznoszą się one 40 – 60 m ponad dna sąsiednich obniżeń, szczególnie ponad wewnętrznie położony Rów Chrzanowski. Przez Pagóry Jaworznickie przepływa centralnie rzeka Przemsza. Odcinek doliny Przemszy między Dziećkowicami a Jeleniem (Pagóry Imielińskie) uważany jest za przełom - na południe od niego utworzono duży zbiornik wodny Dziećkowice. Wschodnia część mezoregionu w podziale geomorfologicznym jest zaliczana do Niecki Wilkoszyńskiej. Jest to obszar o bardzo skomplikowanej budowie geologicznej. Wyróżnia się dwa monoklinalne garby – ciężkowicki i jaworznicki o wysokościach 330 – 350 m n.p.m., pomiędzy którymi rozciąga się piaszczysta równina rozcięta doliną Łużnika. Najwyższym wzniesieniem mezoregionu jest Góra Przygoń – 355 m n.p.m. położona w obrębie Garbu Ciężkowickiego. Pagóry Jaworznickie położone są na obszarze kilku miast – Imielina, Lędzin, południowej części Mysłowic i południowo-zachodniej części Jaworzna. Jest to obszar o zróżnicowanym zagospodarowaniu – tereny zurbanizowane i przemysłowe przeplatają się z terenami rolnymi i leśnymi. Na wielu wzgórzach znajdują się kamieniołomy dolomitów (np. Gródek na Garbie Ciężkowickim, Imielin Rek w Pagórach Imielińskich). W dużym kamieniołomie wapieni Sadowa Góra na Garbie Jaworznickim utworzono centrum edukacyjne GEOsfera. Na wielu wzgórzach znajdują się warpia po dawnej eksploatacji rud żelaza oraz cynku i ołowiu. Duży wpływ na ukształtowanie powierzchni miały osiadania powierzchni terenu spowodowane podziemnym górnictwem węgla kamiennego. Na północno-wschodnim skraju Pagórów Jaworznickich, w dzielnicy Jaworzna – Ciężkowicach, znajduje sie rezerwat torfowiskowy „Dolina Żabnika” (1996) chroniący biocenozy wodne oraz torfowiska przejściowe.
Płaskowyż Rybnicki
Płaskowyż Rybnicki (341.15) jest najbardziej na południowy-zachód wysuniętym mezoregionem Wyżyny Śląskiej (341.1). Na jego węglonośnym podłożu karbońskim zalegają utwory miocenu z pokładami gipsu, soli i siarki przykryte osadami czwartorzędowymi - piaskami, żwirami oraz glinami i lessami. Wierzchowina Płaskowyżu Rybnickiego wznosi się na wysokość 250 - 300 m n.p.m. Najwyższe naturalne wzniesienie znajduje się w Pszowie – 311 m n.p.m., ale nad Płaskowyżem Rybnickim góruje hałda odpadów górniczych „Szarlota” sięgająca 407 m n.p.m. Przez wschodnią część mezoregionu przebiega dział wodny między Wisłą a Odrą. Do doliny Odry Płaskowyż opada krawędzią o 100 - metrowej wysokości, zaś nad dolinę Wisły wznosi się na około 70 m. Głównymi rzekami mezoregionu są - Ruda, dopływ Odry oraz Szotkówka z Lesznicą, dopływ Olzy. Do Płaskowyżu Rybnickiego jest też zaliczana rzeka Bierawka, na znacznym odcinku stanowiąca granicę z Wyżyną Katowicką. Większa, południowo-zachodnia część Płaskowyżu Rybnickiego odznacza się pagórkowatą rzeźbą, gdyż jest głęboko rozczłonkowana dolinami rzek, miejscami na 40 - 50 m. Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni jest też gęsta sieć suchych dolin o charakterze wąwozów i parowów wykształconych w pokrywie lessowej. Północno-wschodnia część Płaskowyżu pod względem geomorfologicznym należy do Wysoczyzny Golejowskiej i odznacza się mniejszymi deniwelacjami. Obszar ten jest w dość dużym stopniu zalesiony i po części wchodzi w obręb parku krajobrazowego „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”. Płaskowyż Rybnicki jeszcze w pierwszej połowie XX wieku był krainą rolniczą z kilkoma zaledwie kopalniami węgla kamiennego. Rozwojowi rolnictwa sprzyjały warunki naturalne, przede wszystkim dobre gleby nalessowe. Obecnie mezoregion jest jednym z ważniejszych w kraju obszarów górniczo-przemysłowych (dawniej nazywany Rybnickim Okręgiem Węglowym). W jego krajobrazie wyróżniają się wysokie i rozległe zwałowiska odpadów górniczych oraz liczne niecki osiadania ze zbiornikami wodnymi. Niektóre rzeki przepływające przez obszary górnicze są silnie zanieczyszczone – szczególnie Bierawka, Szotkówka i Nacyna. Główne miasta to Rybnik, Żory, Wodzisław Śląski, Jastrzębie Zdrój, a ponadto Rydułtowy i Pszów. Jastrzębie Zdrój było kiedyś małym uzdrowiskiem, jednak intensywna eksploatacja górnicza spowodowała zanik źródeł mineralnych (solanek).
Wyżyna Woźnicko-Wieluńska
Wyżyna Woźnicko-Wieluńska (341.2) jest makroregionem Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (341) i zajmuje północno-zachodnią część województwa śląskiego. Obszar ten odznacza się budową monoklinalną - warstwy skalne o różnej odporności zapadają pod niewielkim kątem (kilku stopni) ku północo-wschodowi. Wyżyna jest zbudowana ze skał mezozoicznych - triasowych i jurajskich, wykształconych głównie jako wapienie, piaskowce, margle i iły. W wyniku długotrwałych procesów erozyjnych i denudacyjnych na wychodniach skał twardych, odpornych na niszczenie powstały progi (kuesty), a na wychodniach skał mało odpornych, a więc łatwiej i szybciej niszczonych - obniżenia. Występują tu trzy pasma wzniesień - progów: Wyżyna Wieluńska (341.21), Próg Woźnicki (341.23) i Próg Herbski (341.24) oraz trzy subsekwentne obniżenia między nimi: Obniżenie Liswarty - Prosny (341.22), Obniżenie Górnej Warty (341.25) oraz Obniżenie Krzepickie (341.26). W plejstocenie, głównie w okresie zlodowacenia Odry w obniżeniach tych, jak również na niższych garbach zostały złożone osady polodowcowe - piaski, żwiry i gliny morenowe o zróżnicowanej miąższości. Obszar Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej wznosi się od około 200 m n.p.m. w części północnej do około 380 m n.p.m. na południu. Większa część makroregionu jest położona w dorzeczu Odry. Głównymi rzekami są Warta i jej dopływ Liswarta. Znaczniejszym dopływem Warty jest także Stradomka z Konopką, natomiast do Liswarty uchodzą Biała i Czarna Oksza oraz Pankówka.
Wyżyna Wieluńska
Wyżyna Wieluńska (341.21) jest mezoregionem Wyżyny Woźnicko – Wieluńskiej (341.2). W granicach województwa śląskiego jest położona jej znaczna część, dokładnie obszar między Częstochową a Parzymiechami. Pod względem geologicznym jest to pochylona ku północo-wschodowi płyta wapieni górnojurajskich. Wychodni skał mezozoicznych jest jednak niewiele, gdyż w okresie zlodowaceń plejstoceńskich, znalazły się one pod przykryciem osadów czwartorzędowych. Kuesta górnojurajska jest więc częściowo zatarta, a skały tworzące próg (wapienie górnej jury) i przedproże (iły środkowej jury) w niewielkim stopniu odsłaniają się na powierzchni. Wysokość kuesty górnojurajskiej maleje stopniowo w kierunku północno-zachodnim - w okolicach Kłobucka jej wysokość wynosi około 35 m, a dalej jest już mało wyraźna i rzeźba wyżynna nabiera charakteru nizinnego. Krajobraz krasowy jest tu słabo widoczny, ale w wapiennym podłożu pod przykryciem osadów czwartorzędowych występują leje i szczeliny krasowe. Wyżyna Wieluńska jest położona na wysokościach w przedziale 220 - 280 m n.p.m., przecinają ją przełomowe odcinki dolin – Liswarty, Białej Okszy i Czarnej Okszy. W granicach województwa śląskiego znajdują się dwie części Wyżyny Wieluńskiej – południowy fragment Wysoczyzny Działoszyńsko-Lindowskiej oraz Pagóry Kłobuckie. Pierwszy obszar należy po części do Załęczańskiego Parku Krajobrazowego razem z rezerwatem przyrody nieożywionej „Szachownicą” w miejscowości Wapienniki. Przedmiotem ochrony jest wzgórze wapienne Krzemienna Góra, wraz z jedną z najdłuższych jaskiń na polskich wyżynach krasowych, utworzoną przez wody wypływające z lądolodu. Na granicy Wyżyny Wieluńskiej z Obniżeniem Krzepickim, w gminie Lipie znajdują się dwa leśne rezerwaty przyrody - „Stawiska”, chroniący naturalny las dębowy oraz fragment łęgu z olszą szarą oraz rezerwat „Bukowa Góra” powołany dla ochrony buczyny niżowej. Pagóry Kłobuckie przedstawiają się jako skrasowiałe wzniesienia wapienne rozdzielone piaszczystymi obniżeniami. W Rębielicach Królewskich i Kamyku, w gliniastych utworach wypełniających kopalne zagłębienia krasowe odkryto kości kręgowców z przełomu trzeciorzędu i czwartorzędu. Na obszarze Pagórów Kłobuckich znajdują się rezerwaty przyrody - „Zamczysko” w Grodzisku w gminie Wręczyca Wielka, powołany dla ochrony starodrzewu dębowego porastającego wały wczesnośredniowiecznego grodziska i „Dębowa Góra” w gminie Kłobuck (w Skrzeszowie), gdzie chroni się las grądowy z dominującym udziałem dębu szypułkowego. Na pograniczu Wyżyny Wieluńskiej i Obniżenia Krzepickiego, w Pankach jest położony rezerwat „Modrzewiowa Góra” powołany dla ochrony lasu mieszanego z dębem szypułkowym i modrzewiem polskim. Na Wyżynie Wieluńskiej znajduje się miasto Kłobuck, liczące około 14 tys. mieszkańców.
Obniżenie Liswarty–Prosny
Obniżenie Liswarty-Prosny (341.22) jest mezoregionem Wyżyny Woźnicko – Wieluńskiej (341.2) położonym między Progiem Woźnickim (341.23) a Progiem Herbskim (341.24). W granicach województwa śląskiego mezoregion rozpościera się z południowego - wschodu na północny - zachód, od Kuźnicy Starej w dolinie Warty po Sieraków Śląski w gminie Ciasna. Podłoże mezoregionu jest zbudowane z podatnych na procesy niszczące iłów jury dolnej i środkowej, wśród których występują wkładki bardziej odpornych na niszczenie żwirów kwarcowych i kwarcytowych o miąższości do kilkunastu metrów. Ze żwirów tych zbudowane są małe pagórki o charakterze ostańców i wysokościach 10 – 18 m, występujące między innymi w okolicach Boronowa i Niwy. Mezozoiczne podłoże Obniżenia Liswarty – Prosny jest jednak w większości przykryte osadami czwartorzędowymi, takimi jak piaski, żwiry i gliny. Powierzchnia regionu obniża się z wysokości około 305 - 310 m n.p.m. na południowym - wschodzie do 245 - 250 m n.p.m. na północnym – zachodzie. Rzeźba południowo-wschodniej części Obniżenia Liswarty – Prosny jest bardziej urozmaicona, gdyż występuje tu gęsta sieć dolin dopływów górnej Warty. Pozostały obszar mezoregionu jest odwadniany, zgodnie z jego nazwą przez Liswartę. Płynie ona zgodnie z osią obniżenia, ale koło miejscowości Ługi skręca gwałtownie na północ, gdzie przełamuje się przez Próg Herbski. Cały opisywany obszar jest silnie zalesiony, przede wszystkim lasami sosnowymi, ale z udziałem drzewostanów świerkowych. Wzdłuż licznych cieków występują pasy wilgotnych łąk z małymi torfowiskami. Znaczna część Obniżenia Liswarty – Prosny należy do Parku Krajobrazowego ”Lasy Nad Górną Liswartą”. W mezoregionie znajdują się 4 rezerwaty leśne, z których trzy powołano dla ochrony naturalnych stanowisk cisa pospolitego: „Cisy nad Liswartą” w Łęgu koło Herbów, „Cisy w Łebkach”, również koło Herbów oraz „Cisy koło Sierakowa”. W czwartym rezerwacie „Rajchowa Góra”, położonym we wsi Dębowa Góra koło Boronowa ochronie podlega naturalny las mieszany. W granicach województwa śląskiego w Obniżeniu Liswarty – Prosny nie ma miast, a miejscowości jest mało - do głównych należą Herby, Boronów, Ciasna, Lisów. Krzyżują się tu jednak ważne szlaki komunikacyjne, drogowe i kolejowe (Częstochowa-Wrocław, Katowice-Poznań)[1].
Próg Woźnicki
Próg Woźnicki (341.23) jest mezoregionem Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej (341.2) położonym w jej południowo-zachodniej części, w literaturze geograficznej jest też nazywany Grzbietem lub Garbem Woźnickim oraz Progiem Górnotriasowym. W odróżnieniu od pozostałych mezoregionów Wyżyny Woźnicko - Wieluńskiej jest zbudowany ze skał z okresu triasu górnego, zachowuje jednak taki sam, monoklinalny charakter budowy geologicznej. W granicach województwa śląskiego Próg Woźnicki ciągnie się od Nowej Wioski koło Siewierza na południowym-wschodzie, gdzie ma wysokość 360 – 380 m n.p.m, po okolice Pawonkowa na północnym-zachodzie, gdzie obniża się do wysokości 240 - 250 m n.p.m. Najwyższe wzniesienie znajduje się w okolicach Markowic - 386 m n.p.m. Próg Woźnicki wznosi się kilkadziesiąt metrów (60 – 80 m) ponad położoną na południe od niego Równiną Opolską. Czoło progu jest zbudowane z odpornych na procesy niszczące wapieni i piaskowców górnego triasu, a przedpole z mało odpornych iłów. Wyraźny morfologicznie odcinek kuesty znajduje się zwłaszcza między Pińczycami, Woźnikami a Lubszą. Rzeźba wschodniej części mezoregionu jest bardziej urozmaicona ze względu na występujące tu garby o spłaszczonych lub zaokrąglonych wierzchowinach rozczłonkowane wieloma dolinami. W zachodniej części Progu Woźnickiego, na zachód od Lubecka występuje mniej dolin, a garby są okryte większymi płatami gliny zwałowej. Na Progu Woźnickim biorą swój początek trzy duże rzeki - Mała Panew, Liswarta i Brynica. Główną linią grzbietową biegnie dział wodny - północno-wschodnie stoki odwadnia Warta z Liswartą, zaś południowo-zachodnie Mała Panew i w niewielkiej części Brynica. Próg Woźnicki jest słabo zurbanizowany – położone są tu 3 miasta – Woźniki i Koziegłowy oraz częściowo Lubliniec. Mezoregion ma w większości rolniczy charakter, przy stosunkowo niewielkim udziale terenów leśnych - większy ich kompleks, jako część Parku Krajobrazowego „Lasy nad Górną Liswartą”, występuje między Koszęcinem a Boronowem. Na Progu Woźnickim znajdują się dwa rezerwaty przyrody: leśny „Cisy w Hucie Starej” w gminie Koziegłowy i krajobrazowy „Góra Grojec” w Psarach koło Woźnik, powołany dla ochrony drzewostanu z udziałem jawora, buka i jodły, rosnących na wapiennym wzgórzu.
Próg Herbski
Próg Herbski(341.24) to centralnie położony mezoregion Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej (341.2). Nazywany jest też Garbem Herbskim lub Progiem Środkowojurajskim. Ciągnie się od dość wysoko położonych (330 m n.p.m.) okolic Gężyna na południowym - wschodzie po przełomowy odcinek Liswarty koło Przystajni na północnym – zachodzie, gdzie obniża się wyraźnie do wysokości około 220 m n.p.m. Próg Herbski jest zbudowany z piaskowców, miejscami zlepieńców środkowojurajskich. W kierunku południowo – zachodnim, do Obniżenia Liswarty - Prosny opada stopniem o wysokości 10 - 30 m. W granicach województwa śląskiego znajdują się dwie części mezoregionu - Garby Rększowickie oraz Pagóry Brzezińskie. Granicę między nimi stanowi obniżenie w okolicach Herbów. Garby Rększowickie wznoszą się na wysokość 300 - 330 m n.p.m. (Góra Łysiecka 331 m n.p.m., Flance 330 m n.p.m.). Próg ma tu zatokowy przebieg i składa się z odosobnionych, często zaokrąglonych garbów, rozczłonkowanych przełomami Kamieniczki, Konopki i Rększówki. Obniżenia między garbami wypełnione są niewielkiej miąższości piaskami polodowcowymi, natomiast na garbach występują płaty gliny zwałowej. Pagóry Brzezińskie to wąski pas wzniesień zbudowanych z piaskowców, które mają tu liczne wychodnie. Utwory czwartorzędowe - piaski, gliny okrywają głównie dolne części stoków – przypuszcza się, że w niektórych miejscach mają charakter teras kemowych. Próg Herbski ma charakter rolniczy. Większy kompleks leśny znajduje się między Cyganką a Pankami. Jest to część Parku Krajobrazowego „Lasy Nad Górną Liswartą”. Najważniejszą miejscowością są Konopiska[2].
Obniżenie Górnej Warty
Obniżenie Górnej Warty (341.25) jest jednym z większych mezoregionów Wyżyny Woźnicko - Wieluńskiej, w całości położonym w województwie śląskim. Obniżenie ciągnie się dość szerokim pasem (4 - 8 km) od Zawiercia po Częstochowę, czyli z południowego - wschodu na północny – zachód. Wymieniony kierunek zachowuje też główna rzeka mezoregionu – Warta, która dopiero pod Częstochową skręca na wschód i przełamuje się przez płytę wapieni górnojurajskich tworząc tzw. mstowski przełom Warty. Głównym dopływem Warty w granicach mezoregionu jest Stradomka z Konopką. W 1978 roku na Warcie w okolicach Poraja utworzono zbiornik zaporowy. Dno Obniżenia Górnej Warty jest w wielu miejscami podmokłe i pocięte siecią drobnych cieków wodnych i rowów odwadniających. Wysokości bezwzględne obniżają się od około 330 m n.p.m. w okolicach Zawiercia do około 240 m n.p.m. w okolicach Częstochowy. Wschodnią granicę mezoregionu stanowi wyraźna krawędź morfologiczna, jaką jest kuesta górnojurajska (Wyżyna Częstochowska), natomiast granica południowo - zachodnia biegnie wzdłuż Progów – Woźnickiego i Herbskiego. Obniżenie Górnej Warty zostało utworzone w mało odpornych iłach rudonośnych środkowej jury. W plejstocenie starsze podłoże zostało przykryte piaskami i glinami. Z dość wyrównanego dna obniżenia wystają wzniesienia ostańcowe płyty wapieni górnojurajskich, do których zaliczane są między innymi wzgórza Wrzosowej, Błeszna, Rakowa czy Jasnej Góry. Ponadto w niektórych miejscach mezoregionu występują piaszczysto - żwirowe pagórki o niejasnej genezie, wiązane ze zlodowaceniem Odry. W krajobrazie Obniżenia Górnej Warty występują liczne formy antropogeniczne związane z zaniechaną już eksploatacją rud żelaza – hałdy i wyrobiska. W mezoregionie położone są cztery duże miasta - Częstochowa, Zawiercie, Myszków i Blachownia. Wzdłuż obniżenia biegnie linia kolejowa do Warszawy. Mimo rozwiniętego osadnictwa Obniżenie Górnej Warty należy do regionów dość zalesionych. Nie ma tu rezerwatów przyrody.
Obniżenie Krzepickie
Obniżenie Krzepickie (341.26) jest mezoregionem Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej (341.2). Podłoże Obniżenia Krzepickiego jest wypreparowane w iłach środkowojurajskich. Pod względem morfologicznym stanowi ono przedłużenie Obniżenia Górnej Warty w kierunku północno-zachodnim, ale odznacza się większą miąższością osadów czwartorzędowych, wykształconych jako piaski, gliny oraz żwiry i głazy. Miejscami z dna obniżenia wystają wyniosłe wzniesienia wałów i pagórków kemowych, na przykład w Truskolasach czy między Pankami a Dankowicami. Region obniża się od 270 - 300 m n.p.m. na południowym – wschodzie do około 230 m n.p.m. na północnym – zachodzie. Głównymi rzekami są Liswarta, o dnie na wysokości 200 - 210 m n.p.m. oraz jej dopływy Pankówka i Górnianka, a także górne odcinki Białej i Czarnej Okszy. Region ma charakter rolniczy - jedynym miastem są Krzepice. Większe płaty lasu występują na południowym-wschodzie, nad Białą Okszą[3]. Na pograniczu Obniżenia Krzepickiego i Wyżyny Wieluńskiej znajdują się trzy rezerwaty przyrody - „Modrzewiowa Góra”, w którym chroni się las mieszany z dębem szypułkowym i modrzewiem polskim, „Stawiska” w Parzymiechach w gminie Lipie, powołany dla ochrony naturalnego lasu dębowego i „Bukowa Góra” w Kleśniskach, gdzie chroni się buczynę niżową.
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska
Wyżyna Krakowsko–Częstochowska (341.3) jest makroregionem Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (341). Pod względem geologicznym jest to płyta wapieni górnej jury pochylona w kierunku północno wschodnim, gdzie wapienie zapadają pod utwory kredowe Wyżyny Małopolskiej. Ponad zrównaną powierzchnię Wyżyny o wysokości około 300 m n.p.m. w okolicach Częstochowy i 450 – 500 m n.p.m. w części środkowej i południowej, wystają charakterystyczne wzgórza i skałki ostańcowe o wysokości kilkudziesięciu metrów. Na niektórych z nich znajdują się ruiny średniowiecznych zamków. Wyróżniającą cechą makroregionu jest rozwój procesów krasowych. W obręb województwa śląskiego wchodzi północna część Wyżyny Krakowsko–Częstochowskiej – Wyżyna Częstochowska.
Wyżyna Częstochowska
Wyżyna Częstochowska (341.31) jest mezoregionem Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (341.3). Do województwa należy jej większa część, z wyjątkiem południowego skłonu ku tzw. Bramie Wolbromskiej. Wyżyna Częstochowska jest zbudowana z różnych odmian wapieni górnojurajskich zapadających monoklinalnie ku północo – wschodowi. Zasadnicza część mezoregionu nigdy nie była zlodowacona i w plejstocenie stanowiła oazę śródlodową, zasypywaną piaskami wodnolodowcowymi. W zasięgu lądolodu znalazła się jedynie północna część Wyżyny Częstochowskiej, dlatego występują tu resztki moren czołowych, a także mutony – wygładzone przez lądolód skałki, z najbardziej znanym przykładem Gór Towarnych koło Olsztyna. W Ogrodzieńcu – Podzamczu znajduje się najwyższy punkt Wyżyny Częstochowskiej - Góra Aleksandra Janowskiego (504 m n.p.m.). Wyżyna jest wyraźnym garbem ciągnącym się z południowego – wschodu na północny – zachód aż po przełomową dolinę Warty. W podziale geomorfologicznym stanowi część Progu Górnojurajskiego. Wysokie na 70 – 100 m czoło kuesty rozczłonkowane jest licznymi dolinami i ma zatokowy przebieg. Na przedpolu progu, już poza granicami Wyżyny Częstochowskiej znajdują się góry – świadki, między innymi w Niegownicach i Rokitnie Szlacheckim. Charakterystycznym elementem krajobrazu Wyżyny Częstochowskiej są liczne, ułożone w pasma, skaliste wzgórza. Najdłuższym jest położone w poprzek Wyżyny Pasmo Smoleńsko - Niegowonickie. Malownicze, najróżniejszych kształtów skałki ostańcowe zbudowane są z odpornych wapieni skalistych, natomiast suche obniżenia między wzgórzami wypełnione są piaskami, na których rozwinęły się ubogie gleby bielicowe, porośnięte lasami sosnowymi. Na podłożu wapiennym wykształciły się rędziny, na których, o ile nie są wykorzystywane rolniczo, rosną lasy bukowe. W mezoregionie występuje wiele jaskiń, zwłaszcza w okolicach Olsztyna, Trzebniowa, Złotego Potoku, Podlesic i Ryczowa. Ze względu na krasowy charakter podłoża jest tu mało rzek, a liczne suche doliny prowadzą wody jedynie okresowo, po ulewnych deszczach i w czasie roztopów – są to tzw. wodące. W pobliżu Ogrodzieńca i Zawiercia, u podnóża kuesty, występują obfite źródła krasowe, z których biorą początek Warta i Czarna Przemsza. Ze źródeł krasowych w Złotym Potoku bierze początek Wiercica, w Siamoszycach – Krztynia, a w Zdowie - Białka Zdowska. Wschodnią część Wyżyny Częstochowskiej, jak i sąsiadujący z nią od tej strony kredowy Próg Lelowski rozcina dolina Pilicy. Obszar ten jest pokryty lessem. Wyżyna Częstochowska jest krainą rolniczą. Są tu tylko dwa stosunkowo małe miasta - Ogrodzieniec i Pilica. W granicach Wyżyny Częstochowskiej znajduje się Park Krajobrazowy Orlich Gniazd z 8 rezerwatami przyrody: 3 krajobrazowymi – „Smoleń”, „Parkowe”, „Ostrężnik”, 4 leśnymi – „Ruskie Góry”, „Sokole Góry”, „Zielona Góra”, „Bukowa Kępa” i jednym rezerwatem przyrody nieożywionej „Góra Zborów”[4].
Bibliografia
- Dulias R., Hibszer A., Województwo śląskie. Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe, wyd. Kubajak, Krzeszowice 2004.
- Dylikowa A., Geografia Polski. Krainy geograficzne, wyd. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1973.
- Gilewska S., Wyżyny Śląsko-Małopolskie, w: Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny, red. M. Klimaszewski, wyd. PWN, Warszawa 1973.
- Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, wyd. PWN, Warszawa 1978.
- Kondracki J., Geografia regionalna Polski, wyd. PWN, Warszawa 1998.
- Lewandowski J., „Jurajska Oaza Śródlodowa” w świetle badań ostatniego półwiecza, "Przegląd Geologiczny" 2011, vol. 59, nr 11, 732-738.
- Richling A., Ostaszewska K., Geografia fizyczna Polski, wyd. PWN, Warszawa 2005.
- Szaflarski J., Zarys rozwoju ukształtowania Wyżyny Śląskiej, w: Górny Śląsk. Prace i materiały graficzne, red. A. Wrzosek, wyd. Literackie, Kraków 1955.
