Pustynia Błędowska

Z IBR wiki
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania

Autorzy: prof. dr hab. Oimahmad Rahmonov, mgr Małgorzata Rahmonov, prof. dr hab. Mariusz Rzętała

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
TOM: 10 (2023)
Rys. 1. Lokalizacja Pustyni Błędowskiej: 1 – lasy, 2 – powierzchnie odsłoniętych piasków, 3 – cieki powierzchniowe, 4 – drogi, 5 – granice województw, 6 – granice gmin.
Rys. 2. Rejon Pustyni Błędowskiej w pierwszej połowie XIX wieku (Źródło: Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (Mapa Kwatermistrzostwa), skala 1:126000. Kol. II, Sek. VIII Sławków, Kol. III, Sek. VIII. Olkusz, Kraków 1843).
Rys. 3. Pustynia Błędowska na początku XX wieku (Źródło: Mapa topograficzna. Skala 1:200 000. Wojskowy Instytut Geograficzny, Wiedeń 1911).
Rys. 4. Pustynia Błędowska na mapie z 1933 roku (Źródło: Mapa topograficzna, 1 : 100 000. Pas 47, słup 29. Arkusz Olkusz. Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1933).
Rys. 5. Pustynia Błędowska na początku drugiej połowy XX wieku (Źródło: Mapa topograficzna Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (obrębówka). Skala 1:25000. Zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego, Warszawa 1960).

Pustynia Błędowska jest unikatowym – z krajobrazowego punktu widzenia – fragmentem obszaru Polski. Stanowi ona obszar o długości około 8 km i szerokości sięgającej 4 km, a graniczy z miejscowościami: Chechło na północy, Laski na południu, Klucze na wschodzie oraz Rudy i Błędów na zachodzie (rys. 1). Nazwa jest pojęciem geograficznym, używanym na określenie rozległych terenów piaszczystych, położonych pomiędzy obecnym miastem Dąbrowa Górnicza w województwie śląskim a miejscowością Klucze w powiecie olkuskim, należącym do województwa małopolskiego (rys. 2-5). W obrębie województwa śląskiego znajduje się jedynie zachodni fragment Pustyni Błędowskiej, który pod względem fizycznogeograficznym należy do Garbu Tarnogórskiego jako mezoregionu Wyżyny Śląskiej[1].

Pustynia Błędowska nie jest prawdziwą pustynią klimatyczną, ale przez kilkaset lat swego istnienia cechowała się specyficznym „pustynnym” krajobrazem[2], ukształtowanym w konsekwencji trzebieży lasów na potrzeby średniowiecznego i późniejszego górnictwa oraz hutnictwa rud srebra i ołowiu[3]. Już w XIX wieku, z powodu występowania pozbawionych roślinności lotnych piasków, obszar ten nazywano „polską Saharą”[4]. Nazwa „Pustynia Błędowska” oficjalnie po raz pierwszy pojawiła się na polskich mapach wojskowych wydanych w 1933 roku[5].

Pomimo zaakceptowanej i stosowanej powszechnie nazwy regionalnej, obszar Pustyni Błędowskiej nie różni się pod względem klimatycznym od sąsiednich terenów pokrytych kompleksami leśnymi. Pustynia Błędowska nie jest zatem (bo nie może być) prawdziwą pustynią w sensie klimatycznym (na prawdziwych pustyniach opady atmosferyczne są znikome lub nie występują wcale, panują przynajmniej okresowo bardzo wysokie temperatury i skrajnie surowe warunki dla występowania roślinności). Nazwa pustyni jest nazwą geograficzną ze względu na dominujący tu niegdyś krajobraz odsłoniętych ruchomych piasków, tradycyjnie kojarzący się z nieodzownym elementem prawdziwych klimatycznych pustyń. We wszystkich publikowanych opracowaniach dotyczących tego obszaru źródła pustynnych cech krajobrazu upatruje się w działalności gospodarczej człowieka[6].

Istnienie Pustyni Błędowskiej jest z jednej strony związane z czynnikami naturalnymi, utożsamianymi z ogromnymi masami utworów piaszczystych oraz występującymi wiatrami, z drugiej zaś z oddziaływaniami antropogenicznymi, polegającymi na zniszczeniu w średniowieczu, a następnie w XVI wieku występującej tu pokrywy leśnej przy znaczącym obniżeniu poziomu wód podziemnych i ogólnym odwodnieniu terenu z powodów eksploatacyjnych. W następnych wiekach, wskutek wtórnej ingerencji ludzkiej, „pustynia” intensywnie zanikała. Jeszcze w drugiej połowie XX wieku dominował „pustynny” krajobraz na powierzchni około 32 km2 – nie zwracano wówczas uwagi na jego unikatowość i niezwykłość. Na początku XXI wieku, gdy „pustyni” już prawie nie było (obszary pozbawione roślinności liczyły do kilkudziesięciu hektarów), zaczęto zdawać sobie sprawę z tego, co utracono[7]. W drugiej dekadzie XXI wieku, w ramach różnych programów, podjęto próbę przywrócenia charakteru krajobrazu, który istniał na tym terenie jeszcze kilkadziesiąt lat wcześniej. Pojawiły się wówczas głosy, że może być zbyt późno, z uwagi na zaawansowane stadium sukcesji roślinności oraz rozwoju gleby na obszarze Pustyni Błędowskiej.

Pustynia Błędowska stosunkowo niedawno została odkryta jako atrakcja turystyczna, chociaż od dawna wzbudzała wielkie zainteresowanie uczonych różnych specjalności. Każdorazowo głównym elementem budzącym zainteresowania poznawcze stawał się krajobraz o charakterze pustynnym. Prowadzone były badania dotyczące składu gatunkowego roślinności porastającej ten teren[8] oraz tej występującej na jego obrzeżu[9]. Z uwagi na turystyczną atrakcyjność obszaru pustyni oraz występowanie na tym obszarze roślin endemicznych wykonano także szereg opracowań poświęconych jej ochronie[10]. Niestety w wyniku intensywnych procesów zarastania roślinnością Pustynia Błędowska coraz bardziej traci swoje cechy, chociaż we wschodnim jej sektorze władze gminy Klucze czynią starania aby podnieść poziom atrakcyjności terenu. Zbudowano tam drewnianą platformę z kilkoma wiatami oraz zaprojektowano ścieżkę przyrodniczo-historyczną z licznymi tablicami informującymi o historii eksploracji tego terenu. W sezonie turystycznym funkcjonują na miejscu mobilnie środki gastronomiczne.

Środowisko geograficzne Pustyni Błędowskiej

Przyroda nieożywiona

Pod względem geologicznym Pustynia Błędowska jest położona we wschodniej części Wyżyny Śląskiej w sąsiedztwie górnojurajskiej kuesty Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej. Na powierzchni terenu, poza nagromadzeniami utworów holoceńskich, występują osady piaszczysto-żwirowe o miąższości nawet kilkudziesięciu metrów, które związane są z epoką plejstoceńską, przede wszystkim z okresem zlodowacenia środkowopolskiego (Riss) i północnopolskiego (Würm). Osady te są reprezentowane przede wszystkim przez materiał pochodzenia rzecznego–ekstraglacjalnego i rzeczno-proluwialnego[11]. Źródłem tego materiału był obszar sąsiedniej Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, gdzie nagromadził się on jako fluwioglacjalny w czasie zlodowacenia południowopolskiego (Mindel) i skąd później był wynoszony właśnie przez rzeki, wypełniając system głębokich (obecnie kopalnych) dolin wieku przedczwartorzędowego[12]. Pod utworami czwartorzędowymi w obrębie Pustyni Błędowskiej znajdują się skały triasowe, w południowej części omawianego obszaru są to wapienie i dolomity kruszconośne. Miejscami obecne są również pstre iły kajpru, a także starsze od iłów wapienie i dolomity[13]. W tych właśnie podatnych na erozję i denudację ilastych utworach w górnym pliocenie pra-Przemsza utworzyła rozległą dolinę.

Teren Pustyni Błędowskiej jest stosunkowo płaski, łagodnie obniżający się ku zachodowi. Różnica między najwyższym punktem w pobliżu miejscowości Klucze (332 m n.p.m.) a najniższym w okolicy Błędowa (302 m n.p.m.) wynosi 30 metrów. Przez teren Pustyni Błędowskiej ze wschodu na zachód przepływa Biała Przemsza, która utworzyła głęboką na 8-10 m i dość szeroką (200-400 m) dolinę. Rozdziela ona Pustynię Błędowską na dwie nierówne części: mniejszą północną i większą południową. Część północna leży między Kuźnicą Błędowską, a wzgórzami położonymi na południe od Chechła-Pustkowia. Natomiast część południowa, rozciągająca się od Klucz do Dąbrowy Górniczej-Błędowa, jest znacznie rozleglejsza. Część północną „pustyni” cechuje dominująca tam typowa rzeźba deflacyjna, natomiast część południową wyróżnia system w różnym stopniu rozwiniętych wydm poprzecznych (w zachodnim fragmencie) i podłużnych (we wschodnim fragmencie), pomiędzy którymi funkcjonują mniej lub bardziej rozległe powierzchnie i niecki deflacyjne[14].

Pustynia Błędowska położona jest w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego o odmianie przejściowej. Średnia roczna temperatura z wielolecia kształtuje się w na poziomie ok. 7℃ (Olewin: 7,1℃, Ząbkowice: 7,7℃). Średnia temperatura dla stycznia i lipca wynosi odpowiednio dla Olewina: –3,4℃ i 16,5℃, a dla Ząbkowic: –3℃ oraz 17,3℃. Na obszarze Pustyni Błędowskiej przeważają wiatry zachodnie i południowo-zachodnie. Średnia prędkość wiatrów za okres 1961-1990 w Olewinie wynosi 3,2 m/s, a w Ząbkowicach 2,75 m/s[15]. Przeciętnie w ciągu roku notuje się tu około 720 mm opadów[16].

Pod względem hydrologicznym Pustynia Błędowska znajduje się w zlewni Białej Przemszy, która po połączeniu z Czarną Przemszą tworzy Przemszę – lewostronny dopływ WisłaWisły. Biała Przemsza wypływa z niewielkich torfowisk pod Wolbromiem na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Na obszarze Pustyni Błędowskiej Biała Przemsza tworzy różnego rodzaju zakola, odnogi, rozlewiska, moczary i bagna, a jej dolina może więc przy pewnej dozie fantazji być porównana do pustynnej oazy. Współczesne warunki hydrologiczne na Pustyni Błędowskiej są uwarunkowane eksploatacją triasowych złóż rud cynku i ołowiu w okolicach Olkusza. Drenaż wód podziemnych, w związku z prowadzonymi pracami górniczymi, spowodował obniżenie zwierciadła tych wód o ponad 30 m. W związku z tym zasobów wód czwartorzędowo-triasowych w strefach o małej miąższości osadów obecnie praktycznie nie ma[17]. Konsekwencją tego jest między innymi zanik źródlisk rzeki Białej, przy których jeszcze stosunkowo niedawno występowała endemiczna roślina – warzucha polska Cochlearia polonica. Znaczny wpływ na zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych na Pustyni Błędowskiej i w jej okolicach miały byłe Zakłady Celulozowo-Papiernicze w Kluczach.

Gleby na terenie Pustyni Błędowskiej są zróżnicowane w zależności od lokalnych uwarunkowań ich formowania. Kluczową rolę odgrywają tzw. skały macierzyste, czyli utwory podłoża profilu glebowego, które na terenie Pustyni Błędowskiej i jej obrzeży są utożsamiane z wapieniami muszlowymi i dolomitami oraz piaskami polodowcowymi. Nie mniej istotny jest rozwój procesów geomorfologicznych mających wpływ na kształtowanie się gleb np. w dolinie rzeki Białej Przemszy przepływającej przez Pustynię Błędowską formowały się gleby charakterystyczne dla den dolinnych przykrywanych przez osady powodziowe, a poza dnem doliny procesy glebowe były modyfikowane przez procesy eoliczne – deflację i akumulację eoliczną. Wpływ na formowanie się profilu glebowego odgrywały również czynniki biotyczne, utożsamiane z przyrodniczymi konsekwencjami sukcesji roślinności. Ogół zróżnicowanych uwarunkowań powoduje, że spotykane tam są gleby: inicjalne, bielicowe, rędziny, bagienne. Dla znaczącej części Pustyni Błędowskiej charakterystyczne są gleby inicjalne, które są typowe dla początkowego stadium procesu glebotwórczego. Powstały one na osadach piaszczystych i posiadają budową profilową A/C lub A-C. Gleby bielicowe wykształciły się na piaskach kwarcowych o różnej genezie, przy czym najczęściej dominują one na piaskach stanowiących osady proluwialno-rzeczne i eoliczne[18]. W profilu glebowym wyodrębnia się rozjaśniony poziomem wymycia (E) półtoratlenków i niskocząsteczkowych kwasów organicznych oraz poziomem wmycia (B) z nagromadzonymi związkami głównie Fe i Al. Gleby te na obszarze Pustyni Błędowskiej spotyka się w niezabagnionych dnach dolin, a przede wszystkim w obrębie wałów wydmowych. Z kolei z wapieni i dolomitów różnych formacji geologicznych występujących w otoczeniu Pustyni Błędowskiej wytworzyły się rędziny. Ten typ gleb litogenicznych cechuje się budową profilu A-C lub A-AC-C, a poziom C jest najczęściej zbudowany z rumoszu skał węglanowych. Rędziny występują w południowo-wschodniej części Pustyni Błędowskiej i porośnięte są murawami kserotermicznymi. Z podmokłościami występującymi w zagłębieniach umożliwiających gromadzenie się wody w warunkach nieprzepuszczalnego lub słabo przepuszczalnego podłoża dna doliny Białej Przemszy i jej starorzeczy identyfikuje się formowanie gleb bagiennych reprezentowanych przez utwory mułowo-błotne oraz murszowo-torfowe. W najniżej położonych fragmentach dna doliny Białej Przemszy o dużym nawodnieniu podłoża występują mady, składające się gównie z osadów aluwialnych o swoistej budowie warstwowej. Stwarzają one bardzo dobre warunki rozwoju siedlisk dla wilgotnych łąk oraz roślinności łęgowej.

Na obszarze Pustyni Błędowskiej stwierdzono również występowanie gleb kopalnych[19]. Są to gleby ukształtowane w przeszłości, a następnie przykryte utworami młodszymi (np. utworami eolicznymi), przez co dawny powierzchniowy poziom próchniczny uwidocznia się w profilu glebowym na pewnej głębokości pod warstwą różnej miąższości osadów (jeśli gleby kopalne zostały odsłonięte i występują na powierzchni, noszą nazwę gleb reliktowych)[20]. Na obszarze Pustyni Błędowskiej gleby kopalne reprezentowane są najczęściej jako gleby bielicowe i rdzawe, zalegające na różnej głębokości – przeciętnie od 10 do 160 cm. W większości profilów gleb kopalnych brak jest poziomu A, a poziom E jest słabo zachowany. Zostały one rozwiane w procesach eolicznych. Dobrze zachowały się natomiast poziomy wmycia B, które lokalnie tworzą rudawce[21]. Gleby kopalne na tym terenie są świadectwem występowania zwartych lasów sosnowych oraz sosnowo-dębowych przed ich wykarczowaniem.

Przyroda ożywiona

Fot. 1. Trawa pasmmofilna – szczotlicha siwa Corynephorus canescens (fot. O. Rahmonov).
Fot. 2. Naziemne glony glebowe (fot. O. Rahmonov).
Fot. 3. Murawa sytrzęplicowa w południowej części Pustyni Błędowskiej w 2022 (fot. W. Pawełczyk).
Fot. 4. Śródlądowa murawa strzęplicowa (fot. O. Rahmonov).
Fot. 5. Pagórek fitogeniczny zbudowany przez wierzba piaskową (fot. O. Rahmonov).
Fot. 6. Wierzba piaskowa na polu deflacyjnym (fot. O. Rahmonov).

Roślinność

Roślinność doliny Białej Przemszy

Na obszarze Pustyni Błędowskiej roślinność reprezentowana jest głownie przez dwa ekosystemy. Są to obszary związane z doliną Białej Przemszy (siedliska wilgotne, bagienne, wodne) oraz obszary piaszczyste podlegające częściowo procesom eolicznym.

W dolinie Białej Przemszy występują głownie lasy łęgowe, olsy, łąki wilgotnie oraz różne szuwary. Las łęgowy jest zbiorowiskiem leśnym porastającym obszary zalewowe dolin rzecznych. Olsami określane są lasy z dominującym występowaniem olszy czarnej, porastające bagienne siedliska z wysokim poziomem wód gruntowych. Łąki wilgotne to zbiorowiska roślinne z bylinami i znacznym udziałem traw. Za szuwary uznaje się rośliny występujące w strefie litoralu cieków, jezior i zbiorników wodnych (strefa roślin przybrzeżnych – helofitów).

Lasy łęgowe reprezentowane są głównie przez nizinny łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum. Głównym gatunkiem lasotwórczym jest olsza czarna Alnus glutinosa. Towarzyszą jej w większej lub mniejszej domieszce jesion wyniosły Fraxinus exelsior oraz brzoza brodawkowata Betula pendula, która wysokością zwykle dorównuje olszy. Warstwa krzewów zbudowana jest przez czeremchę zwyczajną Padus avium, wierzbę szarą Salix cinerea, wierzbę iwa S. caprea, wierzbę purpurową S. purpura z niewielką domieszką bzu czarnego Sambucus nigra oraz jarzębiny pospolitej Sorbus aucuparia. Warstwa zielna jest bujna i wewnętrznie rozwarstwiona. W bogatym florystycznie runie często można spotkać gatunki typowo łęgowe jak przytulia czepna Galium aparine, karbieniec pospolity Lycopus europaeus, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, psianka słodkogórz Solanum dulcamara, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, poziewnik szorstki Galeopsis tetrahit oraz mozga trzcinowata Phalaris arundinacea[22]. Zbiorowisko to jest częściowo przekształcone w wyniku działalności człowieka w różnym stopniu w zależności od fragmentu doliny, o czym świadczą chociażby wycinki połaci lasów, regulacja koryt cieków (wyprostowanie biegu rzeki), budowa sztucznych stawów (np. na odcinku cieku w okolicach Błędowa).

Ols porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum wykształcony jest fragmentarycznie, występuje mozaikowo, tworząc charakterystyczną strukturę dolinkowo-kępkową. W runie można tu często spotkać turzycę długokłosą Carex elongata, czarną porzeczkę Ribes nigrum, chmiel zwyczajny Humulus lupulus oraz znaczny udział mają gatunki szuwarowe (np. irys żółty Iris pseudacorus), skrzyp błotny Equisetum palustre[23].

W strefie dolinnej, na eutroficznych siedliskach podmokłych i bagiennych, w postaci mniejszych lub większych płatów występują zespoły nieleśnie. Są to najczęściej szuwary turzycowe Caricetum gracilis, trzcinowe Phragmitetum communis, pałkowe Typhetum latifoliae, mozgowe Phalaridetum arundinaceae, tatarakowe Acoretum calami oraz szuwar kosaćcowy Iridetum pseudacori[24].

Na terenach zalewowych okresowo podtapianych występują eutroficzne mokre łąki turzycowe. Do czasu zanieczyszczenia doliny ściekami posulfitowymi pozostawały one w gospodarczym użytkowaniu jako tereny okresowo wypasane i wykaszane. Mieszkańcy okolicznych miejscowości użytkowali łąki z turzycą zaostrzoną, przeznaczając ją w zależności od terminu pokosu na siano lub ściółkę.

Poza szuwarami w dolinie Białej Przemszy występują zespoły roślinne związane z siedliskami podmokłymi lub wilgotnymi oraz świeżymi. Siedliska podmokłe i wilgotne na tym obszarze reprezentują chociażby: zespół sitowia leśnego (Scirpetum silvatici), łąki ostrożeniowe (Cirsietum rivularis), zespół sadźca konopiastego (Eupatorietum cannabini), a przykładem zespołów roślinnych związanych z siedliskami świeżymi jest łąka rajgrasowa (Arrhenatheretum medioeuropaeum) i trzcinnika piaskowego (Calamagrostietum epigeji).

Wymienione siedliska cechuje bogactwo materii organicznej, której pochodzenie na terenach zalewowych doliny Białej Przemszy w rejonie Pustyni Błędowskiej należy wiązać nie tylko ze źródłami naturalnymi, ale także wymuszoną antropogenicznie i trwającą od 1930 roku dostawą zanieczyszczeń z pobliskich zakładów przemysłu papierniczego. Zrzucane do wód powierzchniowych ługi posulfitowe spływały korytem Białej Przemszy przy stanach średnich i niskich, a w okresach stanów wysokich trafiały na obszar zalewowy doliny, przyczyniając się do kształtowania żyznego środowiska dla rozwoju wspomnianych gatunków roślin. Okresowo występujące wezbrania zwiększały więc efektywnie dostawę materii organicznej wraz ze ściekami przemysłowymi, stymulując rozwój zbiorowisk roślinnych o wysokiej żywotności oraz roślin wskazujących na występowanie żyznych siedlisk[25].

Roślinność obszarów piaszczystych

Roślinność na obszarach piaszczystych jest reprezentowana głównie przez lasy oraz murawy psammofilne. Spośród lasów największym udziałem charakteryzują się: suboceaniczny bór świeży Leucobryo-Pinetum, śródlądowy bór suchy Cladonio-Pinetum oraz kontynentalny bór mieszany Querco roboris-Pinetum. Z kolei murawy psammofilne to głównie napiaskowe murawy szczotlichowe Spergulo morisonii-Corynephoretum canescentis oraz murawy strzęplicowe Festuco-Koelerietum glaucae.

Współcześnie wśród lasów na obszarach piaszczystych Pustyni Błędowskiej, a szczególnie w obrębie jej południowej części, dominuje suboceaniczny bór świeży Leucobryo-Pinetum, znajdujący się na różnym stadium sukcesji ekologicznej. Najbardziej zaawansowane stadia sukcesji osiąga on na wałach wydmowych ciągnących się wzdłuż Białej Przemszy oraz w zachodniej części Pustyni Błędowskiej. W zwykle jednogatunkowym drzewostanie omawianego lasu dominuje sosna zwyczajna Pinus sylvestris ze sporadyczną domieszką brzozy brodawkowatej. Warstwy krzewów są słabo rozwinięte i zbudowane przede wszystkim z sosny, miejscami z małą domieszką dębu szypułkowego Quercus robur. W obrębie warstwy krzewów występuje także jałowiec pospolity Juniperus communis, brzoza brodawkowata B. pendula oraz wierzba piaskowa S. arenaria. Warstwa zielna jest zróżnicowania w poszczególnych płatach. W zbiorowiskach wiekowo starszych występuje śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa. Następnym najczęściej panującym gatunkiem jest borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea, której towarzyszy także borówka czarna V. myrthillus, zajmująca niekiedy ponad połowę powierzchni płatu. Często spotyka się wrzos zwyczajny Calluna vulgaris, gruszycznika jednokwiatowego Moneses uniflora oraz gruszynkę jednostronną Orthilia secunda, pomocnika baldaszkowego Chimaphila umbellata. Pokrycie warstwy mszystej jest słabo zróżnicowane i na ogół słabo rozwinięte, a reprezentowane przez gatunki typowe zarówno dla borów (Pleurozium schreberi, Pohlia nutans, Polytrichum juniperinum), jak i muraw piaszczystych (Ceratodon purpureus, Polytrichum juniperinum, Rhacomitrium canescens)[26].

Śródlądowy bór suchy Cladonio-Pinetum występuje w małych płatach na całym obszarze Pustyni Błędowskiej. Przede wszystkim porasta on wzniesienia oraz wały wydmowe wzdłuż doliny Białej Przemszy. Najciekawszy fragment tego zbiorowiska występuje na Kozim Rogu w okolicy Kuźnicy Błędowskiej. Bór ten ma charakter naturalny i drzewostan złożony najczęściej z niskich sosen o niewielkich przyrostach rocznych. O specyfice śródlądowego boru suchego na obszarze Pustyni Błędowskiej decyduje przede wszystkim budowa drzewostanu sosnowego. Sosna zwyczajna w tym zespole ma specyficzne pokroje, nisko osadzone, a silnie gałęziste korony są pochylone pod wpływem wiatrów. Pokrycie warstwy drzew zwykle wynosi 50-70% . Pod okapem pojedynczych sosen formują się duże płaty mszyste, przyczyniając się w ten sposób do zróżnicowania runa. Obok mszaków istotną rolę w jego kształtowaniu odgrywają porosty, głównie chrobotki (Cladonia sp.)[27].

W szczytowych partiach wydmowych oraz na zboczach doliny Białej Przemszy występuje kontynentalny bór mieszany Querco roboris-Pinetum, zajmując raczej małe powierzchnie. Drzewostan reprezentują sosna zwyczajna oraz dąb szypułkowy jako gatunki współpanujące. W podszyciu występują: buk Fagus sylvatica, brzoza brodawkowata Betula pendula, kruszyna pospolita Frangula alnus, topola osika Populus tremula. W runie znaczący udział mają gatunki borowe, takie jak borówka czarna czy czerwona.

Murawy psammofilne reprezentowane są na Pustyni Błędowskiej przede wszystkim przez napiaskowe murawy szczotlichowe Spergulo morisonii-Corynephoretum canescentis – współcześnie zbiorowisko to na obszarze Pustyni Błędowskiej związane jest z powierzchniami stałe podlegającymi przekształceniom antropogenicznym, zwłaszcza północną częścią obszaru koło miejscowości Chechło i fragmentarycznie w jej części południowej. Wycinka drzew i krzewów wykonana wiosną 2013 roku wydatnie zwiększyła zasięg występowania tego zbiorowiska. Trawa o kępkowej budowie nazywana szczotlichą siwą Corynephorus canescens (fot. 1) jest gatunkiem budującym ten zespół, zwłaszcza w inicjalnym stadium sukcesji. W utrwalaniu lotnych piasków istotną rolę odgrywają mszaki i porosty. Spośród mszaków często występuje płonnik włosisty Polytrychum piliferum, skalniczka siwa Rhacomitrium canescens i zęboróg purpurowy Ceratodon purpureus – są to gatunki rosnące zawsze w nasłonecznionych i odsłoniętych miejscach, dobrze przystosowane do życia w warunkach skrajne kserycznych. Z porostów występują tu gatunki głownie z rodzaju Cladonia, miedzy innym są to: chrobotek łagodny Cladina mitis, rożynka kolczasta Cetraria aculeata i chrobotek gwiazdkowaty Cladonia uncialis[28]. Występują tu także inne gatunki porostów[29]. W omawianym zbiorowisku na szczególną uwagę zasługują naziemne kserofilne glony (fot. 2). Występują one w lukach pomiędzy kępkami roślin oraz na całych powierzchniach pól deflacyjnych pozbawionych roślinności, gdzie, szczególnie wiosną, tworzą tzw. biologiczną skorupę glebową[30].

Na Pustyni Błędowskiej występują murawy strzęplicowe Festuco-Koelerietum glaucae – mają one charakter kontynentalny i składają się z wąskolistnych kseromorficznych traw, roślin rozetkowych i licznych kserofitów (fot. 3)[31]. Dominującym i decydującym o fizjonomii tego zespołu gatunkiem jest strzęplica sina Koeleria glauca. Omawiane zbiorowisko porasta siedliska stosunkowo zasobniejsze i już utrwalone – w odniesieniu do podłoża murawy szczotlichowej (fot. 4). Obok strzęplicy sinej występują także gatunki związane z siedliskami piaszczystymi, jak szczotlicha siwa, jastrzębiec kosmaczek Hieracium pilosella, szczaw polny Rumex acetosella, jasieniec piaskowy Jasione montana. Skład gatunkowy mszaków jest podobny jak w murawie szczotlichowej[32].

Otwarte i dobrze nasłonecznione miejsca o suchych i stromych zboczach oraz sukcesywnie modyfikowanej powierzchni topograficznej przez turystów i miejscową ludność (rejon punktu widokowego), zajmuje kserotermiczne zbiorowisko ziołoroślowo-murawowe Origano-Brachipodetum. Występuje ono w południowo-wschodniej części Pustyni Błędowskiej w okolicy Góry Jałowcowej, gdzie powierzchnię podłoża stanowią wychodnie skał wapiennych i wykształcają się płytkie rędziny. Porastają tam gatunki roślin zielnych takich jak: rzepik pospolity Agrimonia eupatorium, lebiodka pospolita Origanum vulgare oraz cieciorka pstra Coronilla varia. Licznie są reprezentowane gatunki charakterystyczne dla klasy Festuco-Brometea. Wysoki współczynnik pokrycia cechuje kłosownicę pierzastą Brachypodium pinnatum, dzwonek skupiony Campanula glomerata, krwiściąg mniejszy Sanguisorbia minor i inne.

Na luźnych piaskach ze słabo rozwijającymi się glebami piaszczystymi w północnej części Pustyni Błędowskiej występuje zbiorowisko z wydmuchrzycą piaskową Elymus arenarius. Największe płaty tego zbiorowiska aktualnie można spotkać na wałach brzeżnych w pobliżu miejscowości Chechło. Zbiorowisko to ma charakter antropogeniczny, ponieważ budująca je wydmuchrzyca piaskowa została wprowadzona na Pustyni Błędowskiej w okresie międzywojennym po sprowadzeniu znad Bałtyku w celu utrwalenia lotnych piasków. Dzięki właściwościom ekologicznym Elymus arenarius utrwalono wędrujące piaski pustyni jak również wydmy docierające do wsi Kwaśniów Górny[33].

Na terenie Pustyni Błędowskiej występują zbiorowiska z wierzbą piaskową Salix arenaria. Współczesne wycinki drzew i krzewów zarówno w południowej, jak i północnej jej części, sprzyjają rozwojowi tego zbiorowiska. Wierzba piaskowa porasta tereny otwarte i nasłonecznione (fot. 5), a nawet podlegające czynnej deflacji (fot. 6). Kępy wierzby stanowią specyficzne siedlisko dla wkraczających gatunków roślin zielnych oraz drzewiastych, wśród których można ponadto dostrzec siewki: sosny zwyczajnej Pinus sylvestris, brzozy brodawkowatej Betula pendula, dębu szypułkowego Quercus robur oraz wierzby ostrolistnej Salix acutifolia, zapoczątkowujących powstawanie wielogatunkowych zbiorowisk dających początek formowaniu się lasu[34]. Aktualnie nie ma typowych płatów z wierzbą ostrolistną. Została ona wyparta w wyniku konkurencji międzygatunkowej, przede wszystkim z sosną zwyczajną, a także w konsekwencji formowania się zbiorowisk leśnych.

Na Pustyni Błędowskiej występują również sztuczne nasadzenia. Na początku lat 90. XX wieku sztucznie zalesione zostały nieużytkowane przez wojsko zachodnie i wschodnie fragmenty południowej części Pustyni Błędowskiej. Fragmenty zachodnie należące administracyjnie do Dąbrowy Górniczej – w ramach działań rekompensujących odlesienia terenów przeznaczonych pod budowę Huty Katowice – obsadzono sosną zwyczajną Pinus sylvestris, brzozą brodawkowatą Betula pendula, olszą szarą Alnus incana, olszą czarną Alnus glutinosa oraz sosną czarną Pinus nigra, sosną wejmutką P. strobus, robinią akacjową Robinia pseudacacia i dębem czerwonym Quercus rubra. Wspomniane sztucznie nasadzenia przypomnianą plantacje drzew cechują się wysokim stopniem zwarcia, jednowarstwowością, jednogatunkowością i pojedynczym wkraczaniem gatunków leśnych.

Zwierzęta

Świat zwierząt na obszarze Pustyni Błędowskiej zasadniczo nie odbiega pod względem składu gatunkowego od terenów przyległych.

Dotyczy to przede wszystkim ssaków, które dość powszechnie są reprezentowane przez: sarny, zające, lisy.

Na słabo porośniętych fragmentach Pustyni Błędowskiej licznie występują: skowronek borowy Lullula arborea, czajka pospolita Vanellus vanellus oraz świergotek polny Anthus campestris. Jeszcze na przełomie lat 70. i 80. XX wieku na obszarze tym zanotowano kulona Burhius oedicnemus – bardzo rzadki gatunek ptaka w skali Polski[35].

Ichtiofaunę reprezentują: pstrąg potokowy (Salmo trutta m. fario), kleń (Squalius cephalus), jaź (Leuciscus idus).

Z gadów spotyka się tu często jaszczurkę zwinkę Lacerta agilis na fragmentach bardziej otwartych i żmiję zygzakowatą Vipera berus – gatunek jadowitego węża z rodziny żmijowatych Viperidae – widywanego na skraju lasów sosnowych, a zwłaszcza w zachodniej części pustyni.

W rejonie Pustyni Błędowskiej występują płazy: żaba wodna, żaba trawna, ropucha szara oraz rzekotka drzewna.

Na siedliskach piaszczystych spotkać można często przedstawicieli owadów typowych dla tego środowiska. Wymienić można tu trzyszcza piaskowego Cicindela hybrida, mrówkolwa wydmowego Myrmeleon bore czy często spotykanych na pustyni przedstawicieli szarańczaków[36]. Wśród owadów na uwagę zasługuje ponadto występowanie czerwca polskiego Porphyphora polonica żyjącego na korzeniach czerwca trwałego Scleranthus perennis.

Krajobraz Pustyni Błędowskiej

Fot. 7. Pustynia Błędowska – widok ze wzgórza Czubatka w Kluczach w 2004 roku (fot. M. Rzętała).
Fot. 8. Pustynia Błędowska – widok ze wzgórza Czubatka w Kluczach w 2014 roku (fot. W Pawełczyk).
Fot. 9. Widok na Pustynię Błędowską z Chechła w kierunku południowym – 2015 rok (fot. W. Pawełczyk).
Fot. 10. Widok na Pustynię Błędowską od strony Chechła w kierunku południowym – 2015 rok (fot. W. Pawełczyk).
Fot. 11. Pustynia Błędowska w 2010 roku – widok od północnego-wschodu (fot. M. Rzętała).
Fot. 12. Wycinka drzew na Pustyni Błędowskiej w 2013 roku (fot. O. Rahmonov).
Rys. 6. Pustynia Błędowska w 2017 roku (Źródło: Google Earth, data dostępu: 20.10.2022).

Od początku holocenu obszar dzisiejszej Pustyni Błędowskiej porastał gęsty las mieszany, w którego składzie, prawdopodobnie już od okresu subbborealnego (ok. 7,1 tys. lat temu), zaczęła przeważać sosna[37]. Taki obraz Pustyni Błędowskiej istniał do początku średniowiecza. Rozwój ówczesnego przemysłu wydobywczego rud ołowiu i srebra oraz metalurgii tych surowców spowodował, że okoliczne lasy traktowano jako źródło paliwa wykorzystywanego w prymitywnych hutach. Konsekwencją eksploatacji lasów było ich zniszczenie oraz odsłonięcie piaszczystego podłoża i uruchomienie procesów deflacyjnych w warunkach występowania wiatrów z sektora zachodniego. Intensyfikacja procesów eolicznych nastąpiła w XVI wieku wskutek analogicznych przyczyn jak w średniowieczu. Powstanie szczególnego, piaszczystego („pustynnego”) typu krajobrazu Pustyni Błędowskiej ma cechy antropogeniczne, ponieważ jest związane z występowaniem w sąsiedztwie bogatych złóż rud cynku i ołowiu (a wcześniej również srebra i ołowiu) w płytko zalegających kruszconośnych dolomitach środkowotriasowych, a w konsekwencji z gospodarczą działalnością człowieka w postaci górnictwa kruszcowego[38]. Rudy te były łatwo dostępne już w średniowieczu, skoro w połowie XIII wieku ludność w okolicach Olkusza eksploatowała je do produkcji ołowiu. Podstawowym materiałem opałowym w ówczesnym hutnictwie był węgiel drzewny, gdyż węgla kamiennego do końca XVIII wieku w Polsce nie wydobywano. Na obszarach eksploatacji kruszców wycinano więc – na coraz większą skalę – lasy.

Intensywnie rozwijające się górnictwo oraz towarzyszące mu hutnictwo wymagało ogromnych ilości drewna do wytopu rud oraz na obudowę sztolni. Znaczna eksploatacja okolicznych lasów spowodowała, że już w drugiej połowie XVI wieku wystąpiły trudności w zaopatrzeniu miejscowego przemysłu w drewno. Trudności te nasiliły się w okresie sztolniowym. Do budowy Sztolni Starczynowskiej w Olkuszu drewna dostarczały lasy miejskie. Wobec protestów Rady Miejskiej przeciwko ich dewastacji zaczęto sprowadzać drewno z bardziej oddalonych miejscowości: Łęka, Błędów, Ryczów oraz Chechło. Przy budowie Sztolni Ponikowskiej miasto nie wyraziło zgody na korzystanie z lasów w najbliższym otoczeniu Olkusza. Zapoczątkowano tym samym ochronę lasów i racjonalną gospodarkę leśną[39].

Drzewa wycinano i karczowano wraz z ich systemem korzeniowym – tego typu karczunek powodował całkowitą destrukcję pokrywy glebowej i odsłonięcie niżej leżących, ubogich piasków. Karczowiska sprzyjały porywaniu piasku przez wiatry, rozwiewaniu powierzchni i zasypywaniu innych terenów, w tym także zabudowanych. Rozpoczęło się formowanie rozległych pól ruchomych piasków, co ograniczało lub wręcz uniemożliwiało zasiedlanie ich przez rośliny. Tam, gdzie pod piaskami zalegały gleby, stosunkowo szybko dochodziło do odnowienia lasów (np. na zboczach doliny Białej Przemszy i Białej), natomiast w miejscach, gdzie gleba została całkowicie rozwiana aż do ubogich luźnych warstw piasku, procesy przewiewania nadal zachodziły. Takie właśnie obszary w okolicach Olkusza opisał S. Staszic w 1815 roku słowami: „(...) otacza je w koło, okiem nieprzejrzałe piasków morze, po którem ledwo gdzie niegdzie zaczepić się dała poziomej paproci krzewie”[40]. Z kolei H. Łabęcki w 1841 roku wspomniał, że „(...) trudno na polskiej ziemi kąta mniej urodzajnego i więcej do pustyni podobnego jak położenie Olkusza” i dodaje „ (...) na pozór upośledzona to od natury pustynia”[41], a znajdujące się na północ od Olkusza tereny W. Nałkowski w 1888 roku nazywał „Polską Saharą” „zupełnie nagie, lotne piaski”[42]. Źródła pustynnego charakteru obszaru upatruje się w działalności gospodarczej człowieka praktycznie we wszystkich dostępnych opracowaniach dotyczących tego obszaru[43]. „Pustynny” krajobraz Pustyni Błędowskiej przetrwał przez następne dekady praktycznie w niezmienionej postaci, chociaż lokalnie dużą rolę w procesie sukcesji roślinności odgrywały różne czynniki, np. wybudowanie stawów hodowlanych w pierwszej połowie XX wieku w zachodniej części Pustyni Błędowskiej spowodowało jej przyspieszenie, istnienie zwartych kompleksów leśnych w okolicy spowodowało tzw. efekt brzegowy i pośrednio zmniejszanie siły wiatru, a w konsekwencji zahamowało rozwój procesów eolicznych, a ekspansja krzewów wierzb i roślinności trawiastej spowodowała zwiększenie powierzchni zajętej przez roślinność[44].

Po wybudowaniu Huty Katowice utworzono wokół niej tzw. pas ochronny. W ramach projektowanych zalesień całą zachodnią część Pustyni Błędowskiej należącą do Dąbrowy Górniczej obsadzono gatunkami drzewiastymi. Największą powierzchnię, w stosunku do innych gatunków sztucznie wprowadzonych, zajmują zróżnicowane wiekowo (od 6 do 30 lat) nasadzenia sosny zwyczajnej i sosny czarnej. Starsze wiekowo „plantacje”, zajmują wschodnią części obszaru Pustyni Błędowskiej. Najmłodsze nasadzenia w tym obszarze dokonano na początku lat 90-tych XX wieku. Naprzemienne nasadzenia gatunków iglastych i liściastych, tworzące charakterystyczną szachownicę, doprowadziły do dalszego zmniejszenia obszaru lotnych piasków oraz przyczyniły się do zahamowania naturalnego przebiegu procesów sukcesyjnych. Niewątpliwe zalesienia te miały kluczowe znaczenie dla zamknięcia korytarza dla wiejących głównie od zachodu wiatrów[45].

Pustynny charakter opisywanego obszaru – wspomagany w XX wieku przez jego długotrwałe wykorzystywanie w charakterze poligonu wojskowego (ćwiczenia wojskowe nadal odbywają się w północnym fragmencie Pustyni Błędowskiej, od strony miejscowości Chechło) – zachował się do lat 70. XX wieku. Jest też bardzo prawdopodobne, że przyspie-szenie w latach 70. XX wieku i nieco później naturalnej sukcesji roślinności miało związek z intensywnymi emisjami przemysłowymi. Opadające na powierzchnie piasku zasadowe pyły i związki azotu sprzyjały tworzeniu się biologicznej skorupy glebowej[46], dzięki której wkraczały tu różne gatunki roślin. W procesie zarastania spore znaczenie miała również dostawa materii organicznej niesionej przez wiatr z bliżej położonych kompleksów leśnych[47].

Pustynia Błędowska na przełomie XX i XXI wieku to dość jednorodny obszarem pod względem krajobrazowym lecz o zaznaczających się specyficznych cechach północnej i południowej części. Na południu stanowi mozaikę powierzchni roślinności drzewiasto-krzewiastej (z dominacją sosny zwyczajnej) i stosunkowo już niewielkich piaszczystych muraw (fot. 7, fot. 8). Jedynie w wąskich pasach, zwłaszcza wzdłuż żółtego szlaku turystycznego, zachodzą jeszcze procesy rozwiewania i formowania wokół kęp roślinności niewielkich piaszczystych pagórków. Część północna natomiast jest płaska i otwarta, pozbawiona roślinności drzewiastej, a także krzewów na skutek ich wycięcia (fot. 9). Na znacznej przestrzeni występują piaszczyste powierzchnie (fot. 10) i zdecydowanie bardziej przypomina pustynię niż część południowa, która ciągle podlegała działaniom antropogenicznym (fot. 11).

Współczesny krajobraz Pustyni Błędowskiej jest skutkiem wielkoobszarowej wycinki lasów prowadzonych w latach 2013/2014 w ramach programu LIFE09 NAT/PL000259 pod nazwą „Czynna ochrona kompleksu priorytetowych siedlisk napiaskowych (6120, 2330) w obszarze Natura 2000 na Pustyni Błędowskiej” (fot. 12, rys. 6). Celem programu jest ochrona priorytetowych siedlisk napiaskowych z klasy Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis. Problem stanowi jednak utrzymanie odpowiednio rozległych wydm śródlądowych z murawami szczotlichowymi Spergulo morisonii-Corynephoretum canescentis (2330) oraz suchych, śródlądowych muraw napiaskowych (6120) Festuco-Koeleretum glauce – te godne zachowania siedliska stanowią także główną atrakcję krajobrazową Pustyni Błędowskiej. Innym problemem jest to, że wycinka lasów nie oznacza automatycznego powstania rozległych obszarów lotnych piasków, ponieważ są one utrwalone zwartą darnią roślinności (zwłaszcza biologiczną skorupą glebową oraz darniami płonnika włosistego). Wskutek tego gleby posiadają miąższe poziomy organiczno-próchniczne. W takich warunkach nie będzie się rozwijała murawa szczotlichowa i strzęplicowa. Murawa szczotlichowa wymaga gleby o dużej przewiewności, a sama wycinka nie stworzy takich warunków. Tym samym jednorazowa wycinka nie zagwarantuje rozwoju i utrzymania muraw napiaskowych. W celu sztucznego uruchomienia piasków warto rozważyć przeprowadzenie regularnego, okresowego zaorywania terenów uprzednio odlesionych, co ułatwiłoby wkroczenie zbiorowisk muraw napiaskowych[48].

Ochrona przyrody na terenie Pustyni Błędowskiej

Pustynia Błędowska stanowi obszar piasków położony pomiędzy wapiennymi wyniesieniami jurajskimi, tworząc osobliwy kontrast krajobrazowy decydujący o jego postrzeganiu w kategoriach fenomenu. Teren ten został zgłoszony w 2004 roku jako specjalny obszar ochronny, spełniający kryteria obszarów chronionych w ramach Wspólnoty Europejskiej jako obszar Natura 2000 – PLH1200014 – Pustynia Błędowska.

Do najcenniejszych typów siedlisk zidentyfikowanych na zgłoszonym obszarze należą: wydmy śródlądowe z murawami szczotlichowymi – kod 2330; suche, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glauce) – kod 6120; bory i lasy bagienne – kod 91D0; lasy łęgowe i nadrzeczne zarośla wierzbowe – kod 91E0. Jako zagrożenia dla wartości przyrodniczych tego obszaru wymienia się w tym zgłoszeniu „naturalną sukcesję lasów otaczających pustynię oraz sztuczne zalesienia”, co stanowi przesłankę do prowadzenia w przyszłości – przynajmniej na niewielką skalę – wtórnych odlesień na terenie Pustyni Błędowskiej.

W obrębie ekosystemów piaszczystych Pustyni Błędowskiej zostało stwierdzone występowanie następujących gatunków objętych ochroną: dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis, tajęża jednostronna Goodyera repens, pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata, widłak spłaszczony Diphasium complanatum widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, widłak goździsty L. clavatum, kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens, kruszczyk szerokolistny E. helloborine, listera jajowata Listera ovata. W strefie dolinnej rzek Białej Przemszy i Białej w ekosystemach leśnych i łąkowych występują: kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe, bagno zwyczajne Ledum palustre, oraz czarna porzeczka Ribes nigrum[49].

Biorąc pod uwagę, że wartość przyrodnicza i krajobrazowa obszaru Pustyni Błędowskiej wiąże się z utrzymaniem otwartych terenów, w większości pokrytych murawami napiaskowymi z naturalnymi przerzedzonymi borami na obrzeżach i wydmach towarzyszących dolinie Białej Przemszy, należy prowadzić czynną ochronę inicjalnych stadiów zarastania piasków. Pustynia Błędowska powstała dzięki człowiekowi i – by mogła dalej istnieć – oczekuje od człowieka pomocy. Jeśli jej zabraknie, to już w niedalekiej przyszłości „pustynia” ostatecznie zaniknie. Pozostanie po niej tylko nazwa na mapie i liczne zapisy literaturowe...[50]

Bibliografia

  1. Alexandrowiczowa Z.: : Piaski i formy wydmowe Pustyni Błędowskiej, [w:] „Ochrona Przyrody” 1962, vol. 28, s . 227–253.
  2. Cabała J., Rahmonov O.: Algae as an important component of biological crust from Pustynia Błędowska Desert (Poland), [w:] “Polish Botanical Journal“ 2004, vol. 49, nr 1, s. 93-100.
  3. Celiński F., Czylok A., Kubajak A.: Przewodnik po Dąbrowie Górniczej. Planta, Kraków 1996.
  4. Celiński F., Wika S.: Influence de i`ndustrie sur le developpment de la vegétation de source. L`example du Cochlearietum polonicae, [w :] “Colloques Phytosociologiques“ 1981, vol. 10, nr 3, s. 457–470.
  5. Czylok A., Rahmonov O.: Koncepcja czynnej ochrony walorów przyrodniczych Pustyni Błędowskiej. [w:] Szczypek T. (red.): Środowisko przyrodnicze wobec zagrożeń antropogenicznych, Sosnowiec 2005, s. 34-39.
  6. Czylok A., Rahmonow O., Szczypek T., Wach J., Wika S.: Pustynia Błędowska. Fenomen Polskiego Krajobrazu, Krzeszowice 2001.
  7. Czylok A., Rahmonow O., Rzętała M., Tyc A.: Antropogeniczne przekształcenia krajobrazu w regionach eksploatacji rud cynku i ołowiu oraz piasków podsadzkowych, [w:] M. Rzętała, T. Szczypek (red.): 47 Zjazd PTG „Geografia w kształtowaniu i ochronie środowiska oraz transformacji gospodarczej regionu górnośląskiego” - przewodnik sesji terenowych. III, Sosnowiec 1998, s. 7-32.
  8. Dobrzańska J.: Badania florystyczno-ekologiczne nad roślinnością galmanową okolic Bolesławia i Olkusza, [w:] „Acta Societatis Botanicorum Poloniae” 1955, vol. 24, nr 2, s. 357–408.
  9. Dudziak J.: W sprawie rezerwatu na Pustyni Błędowskiej, [w:] „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” 1956, vol. 2, s. 13–19.
  10. Drzewiecki W., Martyniak D.: Zmiany pokrycia terenu Pustyni Błędowskiej w latach 1926-2005, [w:] „Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji” 2010, vol. 21, s. 245-256.
  11. Google Earth, data dostępu: 20.10.2022
  12. Jaromin L.: W obronie skarbów Pustyni Błędowskiej, [w:] „Przyroda Polska” 1960, nr 2, s. 8-13.
  13. Karpińska Z., Mostowik K. (red.): Pięciojęzyczny Słownik Gleboznawczy, Warszawa 1976.
  14. Kaziuk H., Lewandowski J.: Ewolucja kopalnej sieci rzecznej regionu śląsko-krakowskiego, [w:] „Kwartalnik Geologiczny” 1982, t. 26, nr 1, s. 177-190.
  15. Kiszka J.: Flora porostów (Lichenes) okolic Pustyni Błędowskiej, [w:] „Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej” 1979, vol. 7, s. 349–377.
  16. Kłysińska J.: Olkusz historia niezwykłego miasta, [w:] „Poznaj Swój Kraj” 1985, vol. 7, s. 3–17.
  17. Kozioł S.: Budowa geologiczna Pustyni Błędowskiej, [w:] „Biuletyn PIG” 1952, nr 65, s. 383–416.
  18. Kozłowski K.: O przemyśle górniczym w dawnej Polsce, [w:] „Wszechświat” 1887, vol. VI, nr 18-20, s. 274–297.
  19. Krutikow A.: Utrwalenie lotnych piasków śródlądowych za pomocą wydmuchrzycy, [w:] „Las Polski” 1961, vol. 1, s. 2-3.
  20. Kulmatycki W.: O ochronę krajobrazu Pustyni Błędowskiej, [w:] „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” 1946, vol. 3/4, s. 20–27.
  21. Kwiatkowska A.: Warzucha polska – ginący gatunek endemiczny, [w:] „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” 1962, vol. 18, nr 3, s. 5–18.
  22. Kwiatkowska A.: Rozmieszczenie warzuchy polskiej Cochlearia polonica E. Fröhlich w okolicy Olkusza, [w:] „Fragmenta Floristica et Geobotanica” 1957, vol. 18, s. 1–14.
  23. Łabęcki H.: Słów kilka o starożytnej odbudowie kopalni olkuskich i machinach w tychże, o płuczkach, prażeniu rudy ołowianej i hutach dawnych pod Olkuszem. Warszawa 1850, s. 18-37.
  24. Łabęcki H. H.: Wiadomość bibliograficzna o górnictwie w Polsce i naukach przyrodniczych ścisły związek z nim mających. Biblioteka Warszawska. Zeszyt 4, Warszawa 1841, s. 99-136.
  25. Mapa topograficzna, 1 : 100 000. Pas 47, słup 29. Arkusz Olkusz. Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1933.
  26. Mapa topograficzna. Skala 1:200 000, Wojskowy Instytut Geograficzny, Wiedeń 1911.
  27. Mapa topograficzna Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (obrębówka). Skala 1:25000. Zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego, Warszawa 1960.
  28. Michalik S.: Pustynia Błędowska, [w:] „Poznaj Swój Kraj” 1985, vol. 7, nr 296. s. 18-22.
  29. Michalik S.: Szata roślinna okolic Pustyni Błędowskiej, [w:] „Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej” 1979, vol. 7, s. 285–312.
  30. Molenda D.: Dzieje Olkusza do 1795 roku, [w:] Kiryk F., Kołodziejczyk R. (red.): Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, Warszawa – Kraków 1978.
  31. Nałkowski W.: Geograficzny rzut oka na dawną Polskę. Wiek, Warszawa 1888.
  32. Orłowicz M.: Zaśmiecenie Pustyni Błędowskiej, [w:] „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” 1946, vol. 27/8, s. 67–68.
  33. Pax F.: Pflanzengeographie von Polen (Kongress-Polen). Dietrich Reimer, Berlin 1918.
  34. Pełka J.: Rekonstrukcja lokalnych warunków anemologicznych we wschodniej części Wyżyny Śląskiej na podstawie analizy eolicznych form terenu i drzew sztandarowych, [w:] Nowaczyk B., Szczypek T., (red.): Vistuliańsko-holoceńskie zjawiska i formy eoliczne (wybrane zagadnienia), Poznań 1994, s. 57-67.
  35. Piech K.: Miraże w Pustyni Błędowskiej, [w:] „Kosmos” 1924, vol. 49, s. 876–878.
  36. Rahmonov M., Rahmonov O., Szczypek S.: Influence of atmospheric pollution on acceleration of overgrowing process in Błędów “Desert”, [w:] “Acta Geographica Silesiana” 2007, vol. 2, s. 41–46.
  37. Rahmonow O.: Procesy zarastania Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1999.
  38. Rahmonov O.: Pustynia Błędowska – fenomen krajobrazu, [w:] Krawczyński W., Wójcik A. J. (red.): Dąbrowa Górnicza. Monografia. Tom I. Środowisko przyrodniczo-geograficzne. Dąbrowa Górnicza 2016, s. 293-317.
  39. Rahmonov O.: Relacje między roślinnością i glebą w inicjalnej fazie sukcesji na obszarach piaszczystych, Katowice 2007.
  40. Rahmonov O.: The evolution and regeneration of ecosystems in Błędów „Desert” (Southern Poland) – undergone of medieval ecological disaster, [w:] “Geographia. Studia et dissertationes” 2002, vol. 25, s. 61-72.
  41. Staszic S.: O ziemiorodztwie Karpatów [Karpat] i innych gór i równin Polski, Warszawa 1815.
  42. Stecki K.: Miraże Pustyni Błędowskiej, „Wszechświat” 1935, vol. 6, s. 165–168.
  43. Szczypek T., Wach J., Wika S.: Zmiany krajobrazów Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1994.
  44. Szczypek T., Wika S.: O konieczności ochrony krajobrazu Pustyni Błędowskiej, [w:] Bąk K., Broda M., Morcinek G. (red.): 50 Sympozjum Jurajskie. Człowiek i środowisko naturalne Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, Dąbrowa Górnicza 1995, s. 167.
  45. Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (Mapa Kwatermistrzostwa), skala 1:126000. Kol. II, Sek. VIII Sławków, Kol. III, Sek. VIII. Olkusz, Kraków 1843.
  46. Węgrzyn M., Wietrzyk P.: Podręcznik ochrony siedlisk napiaskowych. Klucze Poligrafii, Klucze 2014.
  47. Wójcik A. J.: Zachodni Okręg Górniczy. Studia z dziejów geologii i górnictwa w Królestwie Polskim, Warszawa 2008.
  48. Wóycicki Z.: Obrazy roślinności Królestwa Polskiego. Roślinność terenów galmanowych Bolesławia i Olkusza. Zeszyt 4, Warszawa 1913, s. 1–33.
  49. Zalewski A.: Zapiski roślinnoznawcze z Królestwa Polskiego i z Karpat, [w:] „Sprawozdanie z Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności w Krakowie” 1886, vol. 20, s. 171–190.

Przypisy

  1. ↑ R. Dulias: Wyżyna Śląsko-Krakowska – region fizycznogeograficzny, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2014, t. 1.
  2. ↑ O. Rahmonov: Pustynia Błędowska – fenomen krajobrazu, [w:] Krawczyński W., Wójcik A. J., (red.): Dąbrowa Górnicza. Monografia. Tom I. Środowisko przyrodniczo-geograficzne, Dąbrowa Górnicza 2016. s. 293.
  3. ↑ R. Dulias: Wyżyna Śląsko-Krakowska – region geomorfologiczny, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2014, t.1
  4. ↑ W. Nałkowski: Geograficzny rzut oka na dawną Polskę, Warszawa 1888. s. 32.
  5. ↑ Mapa topograficzna, 1:100 000. Pas 47, słup 29. Arkusz Olkusz, Warszawa 1933.
  6. ↑ D. Molenda: Dzieje Olkusza do 1795 roku, [w:] F. Kiryk, R. Kołodziejczyk (red.): Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, Warszawa-Kraków 1978; J. Kłysińska: Olkusz historia niezwykłego miasta, [w:] „Poznaj Swój Kraj” 1985, vol. 7, s. 3–17; S. Michalik: Pustynia Błędowska, [w:] „Poznaj Swój Kraj” 1985, vol. 7, nr 296. s. 18-22; T. Szczypek, J. Wach, S. Wika: Zmiany krajobrazów Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1994; F. Celiński, A. Czylok, A. Kubajak: Przewodnik po Dąbrowie Górniczej, Kraków 1996; A. Czylok, O. Rahmonow, M. Rzętała, A. Tyc: Antropogeniczne przekształcenia krajobrazu w regionach eksploatacji rud cynku i ołowiu oraz piasków podsadzkowych, [w:] M. Rzętała, T. Szczypek (red.): 47 Zjazd PTG „Geografia w kształtowaniu i ochronie środowiska oraz transformacji gospodarczej regionu górnośląskiego” – przewodnik sesji terenowych. III, Sosnowiec 1998, s. 7-32; O. Rahmonov: Relacje między roślinnością i glebą w inicjalnej fazie sukcesji na obszarach piaszczystych, Katowice 2007, s. 1-198; A. J. Wójcik: Zachodni Okręg Górniczy. Studia z dziejów geologii i górnictwa w Królestwie Polskim, Warszawa 2008.
  7. ↑ T. Szczypek, J. Wach, S. Wika: Zmiany krajobrazów Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1994; A. Czylok, O. Rahmonow, J. Wach, T. Szczypek, S. Wika: Pustynia Błędowska. Fenomen polskiego krajobrazu, Krzeszowice 2001, s. 72; O. Rahmonov: Relacje między roślinnością i glebą w inicjalnej fazie sukcesji na obszarach piaszczystych, Katowice 2007, s. 1-198; W. Drzewiecki, D. Martyniak: Zmiany pokrycia terenu Pustyni Błędowskiej w latach 1926-2005, [w:] „Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji” 2010, vol. 21, s. 245-256.
  8. ↑ A. Kwiatkowska: Rozmieszczenie warzuchy polskiej Cochlearia polonica E. Fröhlich w okolicy Olkusza, [w:] „Fragmenta Floristica et Geobotanica” 1957, vol. 3, s. 1–14; A. Kwiatkowska: Warzucha polska – ginący gatunek endemiczny, [w:] „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” 1962, vol. 18, nr 3, s. 5–18; J. Kiszka: Flora porostów (Lichenes) okolic Pustyni Błędowskiej, w: „Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej” 1979, vol. 7, s. 349–377; S. Michalik: Szata roślinna okolic Pustyni Błędowskiej, [w:] „Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej” 1979, vol. 7, s. 285–312; T. Szczypek, J. Wach, S. Wika: Zmiany krajobrazów Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1994; O. Rahmonov: Procesy zarastania Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1999, s. 1-72; O. Rahmonov: The evolution and regeneration of ecosystems in Błędów „Desert” (Southern Poland) – undergone of medieval ecological disaster, [w:] “Geographia. Studia et dissertationes” 2002, vol. 25, s. 61-72; O. Rahmonov: Relacje między roślinnością i glebą w inicjalnej fazie sukcesji na obszarach piaszczystych, Katowice 2007, s. 1-198.
  9. ↑ A. Zalewski: Zapiski roślinnoznawcze z Królestwa Polskiego i z Karpat, [w:] „Sprawozdanie z Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności w Krakowie 1886” 1886, vol. 20, s. 171–190; Z. Wóycicki: Obrazy roślinności Królestwa Polskiego. Roślinność terenów galmanowych Bolesławia i Olkusza. Zeszyt 4, Warszawa 1913. s. 1–33; F. Pax: Pflanzengeographie von Polen (Kongress-Polen). Dietrich Reimer, Berlin 1918; J. Dobrzańska: Badania florystyczno-ekologiczne nad roślinnością galmanową okolic Bolesławia i Olkusza, [w:] „Acta Societatis Botanicorum Poloniae” 1955, vol. 24, nr 2, s. 357–408; F. Celiński, S. Wika: Influence de i`ndustrie sur le developpment de la vegétation de source. L`example du Cochlearietum polonicae, [w:] “Colloques Phytosociologiques” 1981, vol. 10, nr 3, s. 457–470.
  10. ↑ K. Piech: Miraże w Pustyni Błędowskiej, [w:] „Kosmos” 1924, vol. 49, s. 876–878; K. Stecki: Miraże Pustyni Błędowskiej, [w:] „Wszechświat” 1935, vol. 6, s. 165–168; W. Kulmatycki: O ochronę krajobrazu Pustyni Błędowskiej, [w:] „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” 1946, vol. 3/4, s. 20–27; M. Orłowicz: Zaśmiecenie Pustyni Błędowskiej, [w:] „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” 1946, vol. 27/8, s. 67–68; J. Dudziak: W sprawie rezerwatu na Pustyni Błędowskiej, [w:] „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” 1956, vol. 2, s. 13–19; L. Jaromin: W obronie skarbów Pustyni Błędowskiej, [w:] „Przyroda Polska” 1960, nr 2, s. 8-13; Z. Alexandrowiczowa: Piaski i formy wydmowe Pustyni Błędowskiej, [w:] „Ochrona Przyrody” 1962, vol. 28, s. 227–253; A. Kwiatkowska: Warzucha polska – ginący gatunek endemiczny, [w:] „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” 1962, vol. 18, nr 3, s. 5–18; T. Szczypek, J. Wach, S. Wika: Zmiany krajobrazów Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1994; T. Szczypek, S. Wika: O konieczności ochrony krajobrazu Pustyni Błędowskiej, [w:] Bąk K., Broda M., Morcinek G. (red.): 50 Sympozjum Jurajskie. Człowiek i środowisko naturalne Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, Dąbrowa Górnicza 1995, s. 1-167; F. Celiński, A. Czylok, A. Kubajak: Przewodnik po Dąbrowie Górniczej, Kraków 1996; A. Czylok, O. Rahmonov: Koncepcja czynnej ochrony walorów przyrodniczych Pustyni Błędowskiej, [w:] Szczypek T. (red.): Środowisko przyrodnicze wobec zagrożeń antropogenicznych, Sosnowiec 2005. s. 34-39.
  11. ↑ H. Kaziuk, J. Lewandowski: Ewolucja kopalnej sieci rzecznej regionu śląsko-krakowskiego, [w:] „Kwartalnik Geologiczny” 1982, t. 26, nr 1, s. 177-190.
  12. ↑ T. Szczypek, J. Wach, S. Wika: Zmiany krajobrazów Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1994.
  13. ↑ S. Kozioł: Budowa geologiczna Pustyni Błędowskiej, [w:] „Biuletyn PIG” 1952, nr 65, s. 383–416; T. Szczypek, J. Wach, S. Wika: Zmiany krajobrazów Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1994.
  14. ↑ Z. Alexandrowiczowa: Piaski i formy wydmowe Pustyni Błędowskiej, [w:] „Ochrona Przyrody” 1962, vol. 28, s. 227–253; O. Rahmonov: Pustynia Błędowska – fenomen krajobrazu, [w:] Krawczyński W., Wójcik A. J. (red.): Dąbrowa Górnicza. Monografia. Tom I. Środowisko przyrodniczo-geograficzne, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 296.
  15. ↑ J. Pełka: Rekonstrukcja lokalnych warunków anemologicznych we wschodniej części Wyżyny Śląskiej na podstawie analizy eolicznych form terenu i drzew sztandarowych, [w:] Nowaczyk B., Szczypek T. (red.): Vistuliańsko-holoceńskie zjawiska i formy eoliczne (wybrane zagadnienia), Poznań 1994, s. 57-67.
  16. ↑ M. Węgrzyn, P. Wietrzyk: Podręcznik ochrony siedlisk napiaskowych. Klucze Poligrafii, Klucze 2014.
  17. ↑ T. Szczypek, J. Wach, S. Wika: Zmiany krajobrazów Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1994, s. 1-87.
  18. ↑ Tamże.
  19. ↑ O. Rahmonov: Procesy zarastania Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1999, s. 63; O. Rahmonov: Relacje między roślinnością i glebą w inicjalnej fazie sukcesji na obszarach piaszczystych, Katowice 2007, s. 78-115.
  20. ↑ Z. Karpińska, K. Mostowik (red.): Pięciojęzyczny Słownik Gleboznawczy, Warszawa 1976.
  21. ↑ O. Rahmonov: Pustynia Błędowska – fenomen krajobrazu, [w:] Krawczyński W., Wójcik A. J. (red.): Dąbrowa Górnicza. Monografia. Tom I. Środowisko przyrodniczo-geograficzne, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 298.
  22. ↑ T. Szczypek, J. Wach, S. Wika: Zmiany krajobrazów Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1994; O. Rahmonow: Procesy zarastania Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1999, s. 1-72.
  23. ↑ O. Rahmonov: Pustynia Błędowska – fenomen krajobrazu, [w:] Krawczyński W., Wójcik A. J. (red.): Dąbrowa Górnicza. Monografia. Tom I. Środowisko przyrodniczo-geograficzne, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 293.
  24. ↑ Tamże, s. 300.
  25. ↑ Tamże.
  26. ↑ Tamże, s. 301.
  27. ↑ Tamże.
  28. ↑ Tamże, s. 302.
  29. ↑ O. Rahmonov: Relacje między roślinnością i glebą w inicjalnej fazie sukcesji na obszarach piaszczystych, Katowice 2007, s. 60-62.
  30. ↑ O. Rahmonow: Procesy zarastania Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1999, s. 1-72; Cabała J., Rahmonov O.: Algae as an important component of biological crust from Pustynia Błędowska Desert (Poland), [w:] „Polish Botanical Journal” 2004, vol. 49, nr 1, s. 93-100.
  31. ↑ O. Rahmonov: Pustynia Błędowska – fenomen krajobrazu, [w:] Krawczyński W., Wójcik A. J. (red.): Dąbrowa Górnicza. Monografia. Tom I. Środowisko przyrodniczo-geograficzne, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 293.
  32. ↑ O. Rahmonov: Relacje między roślinnością i glebą w inicjalnej fazie sukcesji na obszarach piaszczystych, Katowice 2007, s. 116-162.
  33. ↑ A. Krutikow: Utrwalenie lotnych piasków śródlądowych za pomocą wydmuchrzycy, [w:] „Las Polski” 1961, vol. 1, s. 2-3.
  34. ↑ O. Rahmonov: Procesy zarastania Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1999, s. 46-49; O. Rahmonov: Relacje między roślinnością i glebą w inicjalnej fazie sukcesji na obszarach piaszczystych, Katowice 2007, s. 21-77, 116-162.
  35. ↑ A. Czylok, O. Rahmonow, T. Szczypek, J. Wach, S. Wika: Pustynia Błędowska. Fenomen Polskiego Krajobrazu, Krzeszowice 2001. s. 1-72.
  36. ↑ O. Rahmonov: Pustynia Błędowska – fenomen krajobrazu, [w:] Krawczyński W., Wójcik A. J. (red.): Dąbrowa Górnicza. Monografia. Tom I. Środowisko przyrodniczo-geograficzne, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 293.
  37. ↑ T. Szczypek, J. Wach, S. Wika: Zmiany krajobrazów Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1994.
  38. ↑ A. Czylok, O. Rahmonow, T. Szczypek, J. Wach, S. Wika: Pustynia Błędowska. Fenomen Polskiego Krajobrazu, Krzeszowice 2001. s. 1-72.
  39. ↑ O. Rahmonov: Pustynia Błędowska – fenomen krajobrazu, [w:] Krawczyński W., Wójcik A. J. (red.): Dąbrowa Górnicza. Monografia. Tom I. Środowisko przyrodniczo-geograficzne, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 293.
  40. ↑ S. Staszic: O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski, Warszawa 1815, s. 35.
  41. ↑ H. H. Łabęcki: Wiadomość bibliograficzna o górnictwie w Polsce i naukach przyrodniczych ścisły związek z nim mających. Warszawa 1841, s. 99-136.
  42. ↑ W. Nałkowski: Geograficzny rzut oka na dawną Polskę, Warszawa 1888, s. 32.
  43. ↑ H. H. Łabęcki: Wiadomość bibliograficzna o górnictwie w Polsce i naukach przyrodniczych ścisły związek z nim mających. Warszawa 1841, s. 99-136; H. Łabęcki: Słów kilka o starożytnej odbudowie kopalni olkuskich i machinach w tychże, o płuczkach, prażeniu rudy ołowianej i hutach dawnych pod Olkuszem, Warszawa 1850, s. 18-37; K. Kozłowski: O przemyśle górniczym w dawnej Polsce, [w:] „Wszechświat” 1887, vol. VI, nr 18-20, s. 274–297; D. Molenda: Dzieje Olkusza do 1795 roku. [w:] Kiryk F., Kołodziejczyk R. (red.): Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, Warszawa – Kraków 1978.
  44. ↑ O. Rahmonov: Pustynia Błędowska – fenomen krajobrazu, [w:] Krawczyński W., Wójcik A. J. (red.): Dąbrowa Górnicza. Monografia. Tom I. Środowisko przyrodniczo-geograficzne, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 310.
  45. ↑ Tamże, s. 312.
  46. ↑ M. Rahmonov, O. Rahmonov, S. Szczypek: Influence of atmospheric pollution on acceleration of overgrowing process in Błędów “Desert”, [w:] „Acta Geographica Silesiana” 2007, vol. 2, s. 41–46.
  47. ↑ O. Rahmonov: Pustynia Błędowska – fenomen krajobrazu, [w:] Krawczyński W., Wójcik A. J. (red.): Dąbrowa Górnicza. Monografia. Tom I. Środowisko przyrodniczo-geograficzne, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 293.
  48. ↑ Tamże, s. 293.
  49. ↑ T. Szczypek, J. Wach, S. Wika: Zmiany krajobrazów Pustyni Błędowskiej, Sosnowiec 1994; Węgrzyn M., Wietrzyk P: Podręcznik ochrony siedlisk napiaskowych. Klucze Poligrafii, Klucze 2014.
  50. ↑ O. Rahmonov: Pustynia Błędowska – fenomen krajobrazu, [w:] Krawczyński W., Wójcik A. J. (red.): Dąbrowa Górnicza. Monografia. Tom I. Środowisko przyrodniczo-geograficzne, Dąbrowa Górnicza 2016, s. 293.

Źródła on-line

Rzętała M.: Zlewnia Przemszy, w „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2016, t. 3.

R. Dulias: Wyżyna Śląsko-Krakowska – region fizycznogeograficzny, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2014, t.1

R. Dulias: Wyżyna Śląsko-Krakowska – region geomorfologiczny, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2014, t.1

Zobacz też

Wyżyna Śląsko-Krakowska – region fizycznogeograficzny

Wyżyna Śląsko-Krakowska – region geomorfologiczny

Zlewnia Przemszy

Źródło: „http://ibrbs.pl/index.php?title=Pustynia_Błędowska&oldid=10975”