Region administracyjny

Autor: prof. dr hab. Jerzy Runge

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Region administracyjny jest terytorialną jednostką organizacji państwa, zaś jego składowymi są (Miszczuk, 2003):

• zwarte terytorium, z wyraźnie wydzielonymi granicami zewnętrznymi, jak i określoną liczbą podstawowych jednostek podziału administracyjnego kraju (gminy),
• zagospodarowanie przestrzenne będące wyrazem specyfiki gospodarczej regionu,
• zbiorowość mieszkańców cechująca się określonymi charakterystykami demograficzno-społecznymi,
• oraz władza publiczna, której zakres oddziaływania na pozostałe elementy wynika z przyjętego modelu państwa.

Z uwagi na fakt realizacji w regionie administracyjnym zadań wynikających z ogólnokrajowych założeń polityki społeczno-gospodarczej, niezbędne są różnego typu instytucje regionalne warunkujące wykonywanie owych zadań. Dlatego też na każdym historycznym etapie funkcjonowania państwa obecne są regiony administracyjne jako składowe terytorialnego systemu polityczno-społecznego i gospodarczego. W Polsce regionem administracyjnym jest województwo.

Zmienność obszaru województwa śląskiego jako regionu administracyjnego

Województwo śląskie traktowane w kategoriach regionu administracyjnego jest przypadkiem szczególnym w skali kraju, co wynika z jego genezy oraz procesu przemian. Formalno-prawnie województwo śląskie pojawiło się w 1922 r. w wyniku odzyskania przez Polskę niepodległości w wyniku zakończenia I wojny światowej, a jednocześnie po 123 latach zaborów. Złożoność procesów przemian społeczno-gospodarczych na pograniczu polityczno-kulturowym, konieczność przeprowadzenia Plebiscytu, czy też Powstania Śląskie, to czynniki które spowodowały iż określenie granic zewnętrznych nie było aktem jednorazowym, ale czteroletnim procesem formalizacji regionu administracyjnego (1918-1922). .

Zgodnie z danymi pierwszego w II Rzeczypospolitej NSP 1921 roku, terytorium województwa śląskiego obejmowało 4230 km² z 1,125 mln mieszkańców. O ile w okresie międzywojennym skala zmian społeczno-gospodarczych nie była tutaj duża, o tyle po roku 1945, były one już znaczące, odnosząc się zarówno do kształtu terytorialnego regionu, procesów i struktur społeczno-gospodarczych, czy tez systemu zarządzania. Usytuowanie obszaru województwa śląskiego na historycznym pograniczu Śląska i Małopolski rzutowało na decyzje w sprawie kreowania jego granic, bowiem wraz z ich licznymi powojennymi zmianami w czasie, zmieniał się także stopień transgraniczności. Zagadnienie to wymaga nieco szerszego omówienia. Śląsk jako kraina geograficzna obejmuje terytorium od Łużyc na terenie Niemiec, aż po linię Przemszy i Brynicy na wschodzie, dzieląc się na Śląsk Dolny z historyczną stolicą we Wrocławiu i Śląsk Górny z Opolem. Stopniowy, począwszy od średniowiecza proces czechizacji, wpływ Habsburgów, później Prus, czy też utrata niepodległości przez Polskę pod koniec XVIII wieku powodowały, iż administrowano obszarem obecnego województwa z perspektywy Pragi, Wiednia, Berlina, czy też Petersburga, zaś zachodzący na pograniczu Śląska i Małopolski dynamiczny proces kreowania regionu w żaden sposób nie korelował z obserwowanymi społeczno-kulturowymi zróżnicowaniami przestrzennymi (Kłosowski, Runge, 1999). Problem braku stabilności terytorialnej rozpatrywanego województwa staje się szczególnie widoczny po 1945 roku w kontekście jego poszerzania na wschód na teren Małopolski. Jednocześnie brak stabilności ma swój wymiar wewnętrzny, wiążąc się ze zmianami w przebiegu granic podstawowych jednostek podziału administracyjnego kraju, tj. gmin. Z jednej strony dynamiczny rozwój niektórych ośrodków miejskich powodował administracyjne odgórne włączanie do nich sąsiednich miejscowości, często o silnych tradycjach tożsamości lokalnej, jak i będących historycznymi miastami, zaś z drugiej strony uwidaczniały się społeczności z silną motywacją do administracyjnego usamodzielnienia. Szczególny wpływ na owe zmiany granic wywarła realizacja w latach 50. i 60. XX w. koncepcji deglomeracji konurbacji oraz zdynamizowanie uprzemysłowienia w latach 70. XX w. Inwentaryzacja owych zmian dla lat 1945-2002 jest następująca (Runge, 2005, s. 195):

• lata 1945-1949 6 przypadków,
• lata 1950-1959 36 przypadków,
• lata 1960-1969 27 przypadków,
• lata 1970 – 1979 33 przypadki,
• lata 1980 – 1989 7 przypadków,
• lata 1990 – 2002 37 przypadków,

co daje łącznie 146 przypadków modyfikacji w przebiegu granic gmin. Kolejne lata przyniosły dalsze tego typu sytuacje. Niewątpliwie owa zmienność struktury wewnętrznej regionu administracyjnego odbiega zdecydowanie od innych obszarów kraju.

Należy pamiętać także, iż zarządzanie regionem administracyjnym miało w Polsce powojennej formę trzy lub du stopniową. Wraz z wprowadzeniem w 1975 r. podziału kraju na 49 województw zlikwidowano funkcjonujące od lat 50. XX w. powiaty, przywracając je ponownie w 1999 r.

Brak stabilności terytorialnej województwa wynika także z bliskiego sąsiedztwa złożonych układów osadniczych oraz ośrodków miejskich o znaczeniu ponadregionalnym - konurbacja katowicka, konurbacja rybnicka, aglomeracja Bielska-Białej, aglomeracja Częstochowy. Szczególnie te dwie ostatnie rozwijały się w latach 1975-1998 ramach nieistniejących już województw – bielskiego i częstochowskiego. Sąsiedztwo Opola i Krakowa również wywierało wpływ na aspiracje regionotwórcze. Dowodem w tym względzie może być krótki epizod powołania w 1946 roku, województwa śląsko-dąbrowskiego (15369 km²), obejmującego zasadniczo Opolszczyznę i obszar przedwojennego województwa śląskiego z drobnymi uzupełnieniami. Twór ten przetrwał jedynie 5 lat, do momentu kolejnej reformy podziału administracyjnego.

Zagospodarowanie oraz zbiorowość mieszkańców w kontekście geograficzno-systemowego ujęcia regionu administracyjnego

Jak sygnalizowano we wstępie składowymi regionu administracyjnego jest określony stan zagospodarowania przestrzennego oraz zbiorowość mieszkańców.

Zagospodarowanie stanowi pochodną historycznego procesu krystalizacji przestrzenno-materialnej regionu (Chojnicki, 1996). Mówiąc inaczej, pojawianie się działalności gospodarczych w kolejnych okresach czasu – od średniowiecza po czasy współczesne – powodowała formowanie się różnego typu form działalności ekonomicznej człowieka (kopalnie, huty, zakłady przemysłu maszynowego, infrastruktura techniczna, itp). Istniało zatem zapotrzebowanie na pracowników. W sytuacji braku dostatecznych miejscowych zasobów pracy konieczna stała się imigracja z obszarów sąsiednich i dalej położonych. Wraz z rozwojem gospodarczym zachodzi proces rozwoju świadomości regionalnej, dotykającej takich kwestii jak: identyfikacja charakteru i kształtu regionu, wartościowania, czy też symboliki regionu (Chojnicki, 1996). Rozwój świadomości regionalnej był tu osłabiany procesem formowania się państw narodowych na przełomie XIX i XX wieku, jak i kolejnymi falami imigrantów w związku z realizacją nowych inwestycji przemysłowych. Dlatego województwie śląskie niejednorodne pod względem etniczno-społecznym, a na dodatek granice województwa nie są zgodne z przebiegiem granic etnicznych. Ślązacy są obecni głównie po zachodniej stronie Przemszy i Brynicy, na Śląsku Opolskim i Cieszyńskim (także na terenie Republiki Czeskiej). Z uwagi na skalę powojennych ruchów migracyjnych udziały ludności autochtonicznej w poszczególnych miejscowościach zostały znacznie zredukowane, głównie drogą budowy licznych spółdzielczych osiedli mieszkaniowych w latach 60. i 70. XX wieku.

Z. Chojnicki (1996) rozpatrując etapy formowania się regionów wydziela kolejno:

• krystalizację podstaw materialnych regionu,
• formowanie się świadomości regionalnej,
• tworzenie podstaw instytucjonalnych regionu,
• etap stabilizacji regionu.

Próba weryfikacji owego modelu w odniesieniu do rozpatrywanego tutaj regionu wskazuje na liczne odmienności, wynikające przede wszystkim z historycznie większego znaczenia zewnętrznych czynników przemian aniżeli czynników wewnętrznych oraz braku jednorodności struktury wewnętrznej (Runge, 2007). Analiza chociażby formowania się podstaw instytucjonalnych (w tym także warunkujących funkcjonowanie władzy publicznej) nie jest prosta. Rozwój instytucji dokonuje się bowiem w dwóch aspektach, tj. wyposażenia instytucjonalnego regionu oraz instytucjonalizacji regionu jako jednostki podziału terytorialnego kraju. W pierwszym przypadku szczególną rolę odgrywają te instytucje, które przyczyniają się do integracji wewnątrz regionalnej (sfera polityczna, ekonomiczna i kulturowa). Z kolei instytucjonalizacja polega na ...”nadaniu de jure statusu administracyjnego regionowi, określeniu jego funkcji a zwłaszcza kompetencji w zakresie administracji publicznej i specjalnej oraz wyznaczaniu jego granic terytorialnych”... (Chojnicki, 1996, s. 36). W pierwszym przypadku, tj. procesu wyposażania instytucjonalnego regionu, dysponujemy tak naprawdę tylko charakterystyką przeobrażeń dla konurbacji katowickiej (Szajnowska-Wysocka, 1995). Przeprowadzona przez Autorkę analiza dla lat powojennych pozwala zauważyć, iż: - w latach 1958-1970 obserwowano wzrost znaczenia systemu ekonomicznego, a jednocześnie zmniejszanie roli instytucji politycznych i kulturowych; - z kolei po 1970 roku widoczny był rozwój tych ostatnich. W przypadku konurbacji rybnickiej dynamika wzrostu pozycji instytucji gospodarczych odnotowana została w latach 60. i 70. XX wieku (związek z górnictwem węglowym). Charakterystyczną cechą jest tutaj nienadążanie rozwoju instytucji społecznych za gospodarczymi. Reasumując zagadnienie identyfikacji regionu administracyjnego należy wyraźnie podkreślić, iż nie jest on tożsamy z regionem geograficzno-historycznym. Ten drugi musi wykazywać historyczną trwałość terytorium, przewagę cech wspólnych nad odrębnościami w stosunku do otoczenia. Z uwagi na status prawny oraz zakres zadań instytucji regionalnych, obok regionu administracyjnego spotykamy także pojęcie regionu samorządowego, autonomicznego i federalnego.

Bibliografia

1. Chojnicki Z., Region w ujęciu geograficzno-systemowym, w: Podstawy regionalizacji geograficznej, red. T. Czyż, wyd. Bogucki, Poznań 1996, s. 7-43.
2. Kłosowski F., Runge J., Podziały obszaru województwa katowickiego w kształtowaniu się zróżnicowań demograficzno-społecznych, "Czasopismo Geograficzne" 1999, z. 3-4, s. 59-75.
3. Miszczuk A., Regionalizacja administracyjna III Rzeczypospolitej. Koncepcje teoretyczne a rzeczywistość, wyd. UMCS, Lublin 2003.
4. Runge J., Urbanizacja i jej konsekwencje w regionie katowickim – mity a rzeczywistość, w: XVIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście: Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, red. I. Jażdżewska, wyd. UŁ, Łódź 2005, s. 193-202.